Udostępnianie Policji danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych

Istotne było, co wyraźnie podkreślono w uzasadnieniu projektu ustawy, że cyt. „celem proponowanych rozstrzygnięć normatywnych jest dostosowanie systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r. (sygn. K 23/11)”.

RAMY KONSTYTUCYJNE

Należy zauważyć, że punktem wyjścia rozumowania TK w tym wyroku był status człowieka w państwie prawa, który definiowany jest przez przyrodzoną i niezbywalną godność2, która nigdy i w żadnym przypadku nie może podlegać ograniczeniom3. Jak podkreślił TK, wolność natomiast, w przypadkach uzasadnionych zasadą proporcjonalności, może podlegać ograniczeniom. TK wskazał także na art. 47 Konstytucji RP statuujący wprost obowiązek poszanowania i ochrony prywatności przez władze publiczne, a także art. 51 deklarujący tzw. autonomię informacyjną. Wyrok ten podkreśla również wagę art. 49 Konstytucji RP chroniącego tajemnicę komunikowania się4. Co istotne, TK w tym wyroku stwierdził expressis verbis, że nie jest dopuszczalne cyt. „przeciwstawianie ustawowej ochrony korespondencji tradycyjnej – pozostałym formom korespondencji przekazywanej za pomocą sieci telekomunikacyjnych”.

Prace parlamentarne zakończyły się 15 stycznia 2016 r. przyjęciem ustawy o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 147), która weszła w życie 7 lutego 2016 r. Rzecznik Praw Obywatelskich już 18 lutego 2016 r. złożył do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności przepisów regulujących pobieranie danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych z Konstytucją RP, Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz z Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej (sygn. K 19/16).

NOWE PRAWA SŁUŻB

W brzmieniu obowiązującym po nowelizacji ustawy o Policji, na podstawie art. 20c ust. l ustawodawca przyznał Policji prawo do uzyskiwania danych niestanowiących treści odpowiednio, przekazu telekomunikacyjnego, przesyłki pocztowej albo przekazu w ramach usługi świadczonej drogą elektroniczną, a także do przetwarzania tych danych bez wiedzy i zgody osoby, której dotyczą. Prawo to przyznane zostało w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw albo w celu ratowania życia lub zdrowia ludzkiego bądź wsparcia działań poszukiwawczych lub ratowniczych. Dane, do których uzyskiwania i przetwarzania zyskała dostęp Policja, określone są odpowiednio w:

– art. 180c i art. 180d ustawy z 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2016 r., poz. 1489 ze zm.) – tzw. dane telekomunikacyjne,

– art. 82 ust. l pkt l ustawy z 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz.U. z 2017 r., poz. 1481) – tzw. dane pocztowe,

– art. 18 ust. 1–5 ustawy z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. z 2017 r., poz. 1219) – tzw. dane internetowe.

Analogiczne uprawnienia do uzyskiwania i przetwarzania danych uzyskały pozostałe służby, w szczególności:

– Straż Graniczna – w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw,

– Żandarmeria Wojskowa – w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw, w tym przestępstw skarbowych, albo w celu ratowania życia lub zdrowia ludzkiego bądź wsparcia działań poszukiwawczych lub ratowniczych,

– Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Centralne Biuro Antykorupcyjne – niezbędne do realizacji zadań ustawowych określonych w ustawach ustrojowych.

Ponadto, zgodnie z art. 20cb ust. l ustawy o Policji (a także odpowiednimi przepisami ustaw ustrojowych) Policja i inne służby są uprawnione do pozyskiwania – w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw albo w celu ratowania życia lub zdrowia ludzkiego bądź wsparcia działań poszukiwawczych lub ratowniczych (z odpowiednimi modyfikacjami w poszczególnych ustawach):

– z wykazu, o którym mowa w art. 179 ust. 9 Prawa telekomunikacyjnego – czyli z elektronicznego wykazu abonentów, użytkowników lub zakończeń sieci, z uwzględnieniem danych uzyskiwanych przy zawarciu umowy,

– o których mowa w art. 161 Prawa telekomunikacyjnego – dane dotyczące użytkownika, do których przetwarzania uprawniony jest dostawca publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych (dane osobowe),

– w przypadku użytkownika, który nie jest osobą fizyczną, numer zakończenia sieci oraz siedzibę lub miejsce wykonywania działalności gospodarczej, firmę lub nazwę i formę organizacyjną tego użytkownika, w przypadku stacjonarnej publicznej sieci telekomunikacyjnej – także nazwę miejscowości oraz ulicy, przy której znajduje się zakończenie sieci, udostępnione użytkownikowi.

W kontekście powyższego należy zauważyć, że znowelizowany przepis art. 20c ustawy o Policji wskazuje następujące cele gromadzenia i przetwarzania danych telekomunikacyjnych, pocztowych lub internetowych:

1) zapobieganie lub wykrywanie przestępstw (z wyłączeniem przestępstw skarbowych),

2) ratowanie życia lub zdrowia ludzkiego,

3) wsparcie działań poszukiwawczych lub ratowniczych.

Niezależnie od celu przetwarzania, ich uzyskanie następuje w trybie określonym w art. 20c ust. 2–4 ustawy o Policji. Oznacza to, że przedsiębiorca telekomunikacyjny, operator pocztowy lub usługodawca świadczący usługi drogą elektroniczną udostępnia nieodpłatnie te dane:

1) policjantowi wskazanemu w pisemnym wniosku Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP, komendanta wojewódzkiego Policji albo osoby przez nich upoważnionej;

2) na ustne żądanie policjanta posiadającego pisemne upoważnienie Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP, komendanta wojewódzkiego Policji albo osoby przez nich upoważnionej;

3) za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnej policjantowi posiadającemu pisemne upoważnienie Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP, komendanta wojewódzkiego Policji albo osoby przez nich upoważnionej.

Przedmiotową problematykę uszczegóławia Decyzja nr 98 Komendanta Głównego Policji z 1 kwietnia 2016 r. w sprawie uzyskiwania i przetwarzania przez Policję danych telekomunikacyjnych, pocztowych oraz internetowych (Dz.Urz. KGP, poz. 14, z późn. zm.), dalej zwaną Decyzją nr 98 KGP.

UZYSKIWANIE DANYCH NA PODSTAWIE k.p.k.

W dalszej części artykułu chciałbym się skoncentrować tylko na dwóch celach przetwarzania tych danych, tj. dotyczących zapobiegania i wykrywania przestępstw.

Pogląd, że w postępowaniu przygotowawczym Policja nie jest uprawniona do uzyskiwania danych tzw. telekomunikacyjnych, internetowych i pocztowych w drodze bezpośredniego zwracania się do przedsiębiorców, ma umocowanie w obowiązującym prawie. W postępowaniu przygotowawczym takie dane Policja może uzyskać tylko za pośrednictwem prokuratora. Ma tutaj bowiem zastosowanie przepis art. 236a k.p.k. w brzmieniu „Przepisy rozdziału niniejszego stosuje się odpowiednio do dysponenta i użytkownika urządzenia zawierającego dane informatyczne lub systemu informatycznego, w zakresie danych przechowywanych w tym urządzeniu lub systemie albo na nośniku znajdującym się w jego dyspozycji lub użytkowaniu, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną”. Oznacza to, że zgodnie z uregulowaniami przepisów postępowania karnego wydawanie takich informacji, jak np. adres IP komputera (danych eksploatacyjnych) może nastąpić na żądanie sądu lub prokuratora, zawarte w odpowiednim postanowieniu wydanym na podstawie art. 218 w związku z art. 236a k.p.k.

I NA PODSTAWIE USTAWY O POLICJI

Ustawa o Policji – jak wskazano wcześniej – w art. 20c statuuje odrębną od k.p.k. podstawę prawną dla uzyskiwania przez policjantów tzw. danych telekomunikacyjnych, internetowych i pocztowych (ust. 1). Przepis ten ustanawia procedurę ich uzyskiwania (ust. 2–4) oraz wskazuje sposób ich włączania do postępowania karnego (ust. 6). Zgodnie z tym przepisem Policja może uzyskiwać dane telekomunikacyjne, pocztowe lub internetowe, niestanowiące treści odpowiednio, przekazu telekomunikacyjnego, przesyłki pocztowej albo przekazu w ramach usługi świadczonej drogą elektroniczną, m.in. w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. Nie budzi wątpliwości, że postępowanie przygotowawcze to działalność Policji ukierunkowana na wykrywanie przestępstw. Tak więc policjant prowadzący postępowanie przygotowawcze, ale także postępowanie sprawdzające (art. 307 k.p.k.), może wystąpić na podstawie art. 20c ustawy o Policji o udostępnienie danych telekomunikacyjnych, pocztowych lub internetowych, a po ich uzyskaniu i stwierdzeniu, że mają one znaczenie dla postępowania karnego, powinien uruchomić procedurę ich przekazania określoną w ust. 6 art. 20c ustawy o Policji i doprecyzowaną w Decyzji nr 98 KGP.

Konkludując, policjant na dwa sposoby może uzyskać dane telekomunikacyjne, pocztowe lub internetowe na potrzeby prowadzonego postępowania przygotowawczego lub sprawdzającego. Taki pogląd znalazł akceptację Prokuratury Krajowej.

Mając powyższe na uwadze, po wszczęciu postępowania przygotowawczego – co do zasady – właściwym trybem uzyskiwania danych telekomunikacyjnych, pocztowych lub internetowych jest wydanie przez prokuratora (z urzędu lub na wniosek Policji) stosownego postanowienia na podstawie art. 218 k.p.k. w zw. z art. 236a k.p.k. Oznacza to, że we wszczętym postępowaniu przygotowawczym, kiedy jego zakres przedmiotowy i podmiotowy jest już dookreślony, takie dane Policja może uzyskać tylko za pośrednictwem prokuratora. Oznacza to także, że z praktyki policyjnej bezwzględnie muszą być eliminowane przypadki (próby) uzyskiwania przedmiotowych danych we wszczętym postępowaniu przygotowawczym (ale także w postępowaniu sprawdzającym, o którym mowa w art. 307 k.p.k.) na pisemne wnioski Policji kierowane bezpośrednio do przedsiębiorców, w których jako podstawę prawną próbuje się wskazywać art. 15 § 3 k.p.k. lub art. 18 ust. 6 ustawy z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną.

Zgodnie z art. 20c ustawy o Policji Policja może uzyskiwać przedmiotowe dane, m.in. w celu zapobiegania lub wykrywania przestępstw. Przesłanki podjęcia czynności w tych celach aktualizują się głównie w etapie realizowania przez Policję czynności operacyjno-rozpoznawczych. Zatem pełne wykorzystanie możliwości, jakie daje art. 20c ustawy o Policji, ma miejsce w toku wykonywania czynności poprzedzających decyzje o wszczęciu postępowania przygotowawczego w sprawie, czyli także w postępowaniu sprawdzającym, o którym mowa w art. 307 k.p.k. Nie można także całkowicie wykluczać tej drogi uzyskiwania tych danych już we wszczętym postępowaniu przygotowawczym, np. w odniesieniu do osób spoza kręgu podejrzanych objętych danym postępowaniem. Każdorazowo jednak należy wówczas rozważać zasadność wykorzystania tej drogi oraz dokonywać oceny istnienia przesłanki warunkującej możliwość zastosowania czynności wskazanych w art. 20c ust. 1 ustawy o Policji. W takim przypadku przekazania właściwemu miejscowo lub rzeczowo prokuratorowi danych mających znaczenie dla postępowania dokonują odpowiednio Komendant Główny Policji, Komendant CBŚP albo komendant wojewódzki (stołeczny) Policji.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Kryminalnego KGP

1 Projekt ten w znacznej mierze stanowił dosłowne powtórzenie projektu pod tym samym tytułem, który był przedmiotem postępowania legislacyjnego w Sejmie RP VII kadencji (senacki projekt ustawy o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw, oznaczony jako druk sejmowy nr 3765).

2 Z wyroku TK sygn. K 23/1: „Status człowieka w demokratycznym państwie prawa opiera się na poszanowaniu jego przyrodzonej i niezbywalnej godności (art. 30 Konstytucji RP), a także wynikającej z niej wolności (autonomii), czyli swobodzie decydowania o swym postępowaniu, zgodnie z własną wolą (art. 31 ust. 1 i 2).

3 Warto pamiętać, że nawet w przypadkach najbardziej skrajnych państwo nie może podjąć działań, które prowadziłyby do naruszenia godności człowieka.

4 Trybunał Konstytucyjny przyjmuje szerokie rozumienie normy z art. 49 Konstytucji RP twierdząc, że „przejawem prawa do prywatności jest również wolność komunikowania się, która obejmuje nie tylko tajemnicę korespondencji, ale i wszelkiego rodzaju kontakty międzyosobowe” (wyrok TK z 20 czerwca 2005 r., sygn. K 4/04).