Brak legalnej definicji dowodu rzeczowego. Jego istotę można pośrednio ustalić na podstawie treści art. 217 par. 1 i 219 par. 1 k.p.k. – wynika z nich, że dowodami rzeczowymi są rzeczy, które mogą stanowić dowód w sprawie. Inaczej rzecz ujmując – dowodem rzeczowym w sprawie jest wszystko to, co ma związek z przestępstwem i pomaga w rekonstrukcji zdarzenia będącego przedmiotem postępowania karnego. Przyjąć należy, że w pojęciu „dowody rzeczowe” mieszczą się zarówno „przedmioty” (art. 44 k.k. i 228 k.p.k.), jak i „rzeczy” (art. 230 i 231 k.p.k.), która to nazwa używana jest w k.p.k. przemiennie z określeniem „przedmioty” (art. 228, 232 i 232a k.p.k.).
Rzeczy lub przedmioty mogące stanowić dowód w sprawie to takie, które:
1) służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa,
2) zachowały na sobie ślady przestępstwa,
3) pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa,
4) mogą służyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn i okoliczności przestępstwa
albo
5) ‑których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione.
Nie każda rzecz lub przedmiot wydany, odebrany lub znaleziony podczas czynności podejmowanych przez policjanta jest dowodem rzeczowym. Powszechnie przyjmuje się w orzecznictwie, że ślady kryminalistyczne zabezpieczone podczas czynności, np. oględzin (odciski palców, wymazy, włosy, próbki krwi, wydzieliny itp.), jeżeli zostały oddzielone od rzeczy lub przedmiotu, na których pierwotnie się znajdowały, lub też znajdują się na rzeczach lub przedmiotach bezwartościowych, nie są dowodem rzeczowym i należy je traktować jako integralną część akt postępowania (są z mocy ustawy załącznikiem do protokołu, a na dalszym etapie np. do opinii biegłego), wchodzą w skład materiału dowodowego.
Brak podstaw prawnych do wydawania postanowienia o uznaniu rzeczy lub przedmiotu za dowód rzeczowy
Przepisy k.p.k. nie wymagają wprost od organu procesowego podjęcia formalnej decyzji nadającej rzeczy lub przedmiotowi zatrzymanemu w sprawie status dowodu rzeczowego. Nie wskazują one, aby warunek uzyskania przez zatrzymaną rzecz lub przedmiot takiego statusu stanowiło wydanie przez organ procesowy orzeczenia uznającego ową rzecz lub przedmiot za dowód rzeczowy. W praktyce wystąpiła rozbieżność poglądów w zakresie konieczności wydania przez organ procesowy rozstrzygnięcia o uznaniu za dowód rzeczowy zatrzymanej rzeczy lub przedmiotu. Konsekwentnie, od wielu lat optuję za stanowiskiem – wydawanie postanowienia jest zbędne.
Od 14 stycznia 2015 r. obowiązuje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 11 września 2014 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. 2014, poz. 1218 i 1962), które nie zawiera przepisu nakazującego prokuratorowi wydanie postanowienia o uznaniu za dowód rzeczowy1 rzeczy lub przedmiotu zabezpieczonego w postępowaniu karnym. Taki przepis (par. 177) zawierało poprzedzające je rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2014 r., poz. 144). Należy więc uznać, że Minister Sprawiedliwości, wydając nowy regulamin, podzielił pogląd Prokuratora Generalnego, wyrażony w piśmie nr PG VII G 0280-7/13 z 21 listopada 2013 r. kierowanym do niego, w którym wnosił o dokonanie zmiany legislacyjnej polegającej na uchyleniu przepisu par. 177 regulaminu z roku 2010, argumentując, że wprowadza on wymóg dokonywania czynności zbędnej z procesowego punktu widzenia, pozostającej przy tym w sprzeczności z normami rozdziału 25 k.p.k.
Opisany stan prawny uprawnia tezę, że z praktyki prokuratorskiej i policyjnej należy wyeliminować postanowienie o uznaniu rzeczy lub przedmiotu za dowód rzeczowy. Okolicznością przesądzającą o uznaniu rzeczy lub przedmiotów legalnie zabezpieczonych w trakcie czynności procesowych za dowód rzeczowy w sprawie jest fakt dysponowania nimi do celów postępowania karnego.
Postępowanie z rzeczami lub przedmiotami po ich wydaniu lub zatrzymaniu
Przepisy normujące przebieg czynności związanych z wydaniem rzeczy lub przeszukaniem (art. 217 i 220 k.p.k.) określają równocześnie sposób postępowania z tymi przedmiotami (art. 228 k.p.k.). Wskazują one, że:
1) jeżeli rezultat czynności, o których mowa w art. 217 par. 1 i 2 k.p.k. oraz w art. 219 par. 1 k.p.k., był pozytywny, policjant – po dokonaniu oględzin, sporządzeniu spisu i opisu zajętych przedmiotów – jest obowiązany wybrać jeden ze wskazanych w art. a) 228 k.p.k. sposobów postępowania z tymi przedmiotami:
a) w razie ich zabrania z miejsca dokonywania czynności, dalszy tok postępowania z nimi regulują m.in. przepisy art. 230–233 k.p.k.;
b) zajęte przedmioty można oddać na przechowanie osobie godnej zaufania, nakładając na nią obowiązek ich przedstawienia na każde żądanie organu prowadzącego postępowanie,
2) policjant, zabierając przedmioty, zawsze wręcza ich pokwitowanie osobie, która rzeczy wydała, lub od której je odebrano (art. 228 par. 3 k.p.k.), a nie tylko na życzenie.
Wskazany w pkt 1 tryb postępowania może mieć zastosowanie tylko wobec rzeczy lub przedmiotów, które znalazły się w fizycznym władaniu osób dokonujących ich zatrzymania.
Należy jednak pamiętać, że jeżeli ich zatrzymanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni od dnia czynności nie nastąpiło jej zatwierdzenie (art. 230 par. 1 k.p.k.) należy niezwłocznie zwrócić je osobie uprawnionej. Ten wymóg nie obejmuje sytuacji, gdy nastąpiło dobrowolne wydanie, a osoba uprawniona nie złożyła wniosku, o którym mowa w art. 217 par. 4 k.p.k. Nie dotyczy także rzeczy lub przedmiotów, których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione.
Obowiązek policjanta stałej weryfikacji zatrzymanych rzeczy lub przedmiotów
Policjant prowadzący dochodzenie lub śledztwo obowiązany jest do oddzielenia rzeczy lub przedmiotów prawidłowo zabezpieczonych do celów postępowania karnego, stanowiących dowód rzeczowy w sprawie od takich, które zostały wprowadzone do postępowania w sposób wadliwy bądź też są lub stały się zbędne dla tego postępowania.
Za zbędne uznaje się rzeczy lub przedmioty, które:
– spełniły swą rolę dowodową
albo
– nie mają jakiegokolwiek znaczenia dowodowego w sprawie, dlatego że założony pierwotnie ich związek z przestępstwem nie potwierdził się, albo gdy nie odnaleziono na nich spodziewanych śladów przestępstwa, w związku z czym ta rzecz lub przedmiot nie może być wykorzystywany w dalszym postępowaniu dowodowym.
Inaczej mówiąc, może okazać się, że wśród zatrzymanych rzeczy lub przedmiotów są takie, które nie mają znaczenia dla ustalenia istoty i okoliczności przestępstwa oraz wykrycia jego sprawcy2. W takich dwóch sytuacjach nie ma potrzeby dalszego ich zatrzymywania oraz odraczania decyzji o ich zwrocie osobie uprawnionej.
Należy podkreślić, że obowiązkiem policjanta jest nie tylko niezwłoczne podjęcie samej czynności wykonawczej ich zwrotu, ale i możliwie szybkie podjęcie decyzji w sytuacji procesowej, gdy rzecz lub przedmiot stały się rzeczywiście zbędne dla postępowania. W sytuacji zatem, gdy zabezpieczone przez policjanta rzecz lub przedmiot nie posiadają waloru dowodu rzeczowego w sprawie, zgodnie z dyspozycją art. 230 par. 2 zd. 1 k.p.k. powinien zasadniczo zostać zwrócony osobie uprawnionej, za wyjątkiem sytuacji, w której wprawdzie nie ma on waloru dowodu rzeczowego, nie wykazuje związku z przestępstwem, ale może mieć znaczenie dla dalszego szeroko pojętego postępowania karnego (np. może być objęty zabezpieczeniem majątkowym).
Podejmowanie decyzji dotyczących dowodów rzeczowych w toku postępowania
Formalnym wyrazem prowadzonej bieżąco weryfikacji jest postanowienie dotyczące dowodów rzeczowych, wydawane przez policjanta z własnej inicjatywy po zatrzymaniu rzeczy lub przedmiotu, co nie wyłącza możliwości konsultacji z prokuratorem nadzorującym postępowanie bądź weryfikowania z urzędu tej decyzji przez prokuratora na podstawie art. 326 par. 3 pkt 4 k.p.k. Postanowienie to wymusza dyscyplinę postępowania z zatrzymanymi rzeczami lub przedmiotami. Zgodnie z art. 236 k.p.k. na postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych przysługuje zażalenie (podlega kontroli odwoławczej – art. 465 par. 3 k.p.k.).
W obecnym stanie prawnym policjant w toku śledztwa powierzonego lub dochodzenia w przedmiocie dowodu rzeczowego samodzielnie może rozstrzygnąć o:
1) dalszym zatrzymaniu i oddaniu na przechowanie po stwierdzeniu niezbędności dla postępowania karnego (np. w składnicy dowodów rzeczowych),
2) zwrocie osobie uprawnionej po stwierdzeniu zbędności dla postępowania karnego,
3) przekazaniu właściwemu urzędowi lub instytucji, gdy posiadanie przedmiotu jest zabronione.
4) oddaniu do depozytu wartościowego.
Rozstrzygnięcia inne są zastrzeżone dla prokuratora lub sądu zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu wszczętym przez Policję (art. 231 par. 1, 232 par. 1 i 2 i 232a k.p.k.). Tylko prokurator albo sąd, najczęściej z inicjatywy policjanta, może wydać postanowienie o:
1) złożeniu zatrzymanych rzeczy do depozytu sądowego (art. 231 par. 1 k.p.k.);
2) oddaniu zatrzymanych rzeczy osobie godnej zaufania (art. 231 par. 1 k.p.k.);
3) sprzedaży rzeczy i złożeniu kwoty do depozytu (art. 232 par. 1 i 2 k.p.k.);
4) zniszczeniu rzeczy (sąd – art. 232a k.p.k.).
Podejmowanie decyzji w przedmiocie dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania
Przepisy jednoznacznie wskazują na konieczność podjęcia przez prokuratora lub policjanta rozstrzygnięcia o dalszym losie dowodów rzeczowych po umorzeniu postępowania. Przepis art. 323 par. 1 k.p.k. obliguje prokuratora i policjanta do stosowania przepisów art. 230–233 k.p.k. jako podstawy rozstrzygania. Jednakże należy pamiętać, że zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu o dowodach rzeczowych orzeka wyłącznie sąd wówczas, gdy zachodzą warunki orzeczenia ich przepadku (art. 44 par. 1–2 k.k., art. 323 par. 3 k.p.k.), przy czym w dochodzeniu umorzonym w trybie rejestrowym sąd orzeka na wniosek Policji, w przypadku innych umorzeń na wniosek prokuratora.
W sytuacji, gdy w umorzonym postępowaniu nie wystąpiły warunki do orzeczenia przepadku dowodów rzeczowych, a także do ich zwrotu osobie uprawnionej, składa się je do depozytu sądowego albo oddaje osobie godnej zaufania aż do wyjaśnienia uprawnienia do odbioru, gdzie podlegają przepisom o likwidacji depozytów i rzeczy nieodebranych (art. 231 par. 1 zdanie drugie k.p.k.). Tak więc po umorzeniu prokurator może podjąć decyzję o:
a) dalszym zatrzymaniu i oddaniu na przechowanie dowodu rzeczowego po stwierdzeniu jego niezbędności dla postępowania (np. w prokuratorskiej składnicy dowodów rzeczowych do czasu przedawnienia karalności),
b) zwrocie dowodu rzeczowego uznanego za zbędny dla postępowania,
c) dalszym zatrzymaniu dowodu rzeczowego i odesłaniu osób zainteresowanych na drogę procesu cywilnego, jeżeli wynikł spór co do własności rzeczy, a nie ma dostatecznych danych do niezwłocznego rozstrzygnięcia,
d) przekazaniu dowodu rzeczowego właściwemu urzędowi lub instytucji, jeżeli jego posiadanie jest zabronione,
e) złożeniu dowodu rzeczowego do depozytu sądowego lub oddaniu osobie godnej zaufania, jeżeli powstaje spór, komu należy go wydać,
f) sprzedaży dowodu rzeczowego i przekazaniu uzyskanej kwoty pieniężnej do depozytu sądowego, jeżeli jego przechowanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości (art. 232 par. 1 i 2),
g) oddaniu na przechowanie krajowych środków płatniczych lub wartości dewizowych (art. 233).
W doktrynie nie ma jednomyślności co do tego, czy podjęcie przez prokuratora lub policjanta rozstrzygnięcia postanowieniem o dalszym losie dowodów rzeczowych po umorzeniu postępowania (art. 323 k.p.k.) może nastąpić w postanowieniu o umorzeniu postępowania, czy też powinno mieć ono swój wyraz w odrębnym, wydanym po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania, postanowieniu w przedmiocie dowodów rzeczowych. Wydaje się, że prawidłowa praktyka to wydawanie odrębnego postanowienia. I taka praktyka jest zalecana policjantom w wydanym przez KGP, po uzgodnieniu z Prokuratorem Generalnym w trybie art. 29 ust. 2 ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. z 2011 roku nr 270, poz. 1599, z późn. zm.), zarządzeniu nr 25 z 23 lipca 2015 roku w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu ka
rnym (Dz.Urz. KGP, poz. 58).
insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Służby Kryminalnej KGP
1 Wymóg wydawania postanowienia zarówno przez prokuratora, jak i Policję wprowadziło rozporządzenie MS z 4 listopada 1996 r. (Dz.U. 1996 nr 131, poz. 619) zmieniające regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury z 11 kwietnia 1992 r. (tekst pierwotny Dz.U. z 1992 r. nr 38, poz. 163).
2 Postanowienie SN z 19 maja 1999 r. I KZP 13/99 LEX nr 46044, WPP 2000/2/117.