Należy zauważyć, że coraz częściej system prawa postrzega płeć osoby fizycznej nie jako zdarzenie faktyczne o charakterze naturalnym, lecz jako prawo osobiste. Tym samym można stwierdzić, iż istnieje tzw. prawo do płci, którego ochronę zapewnia art. 23 Kodeksu cywilnego, a także art. 8 Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności (Rzym 1950 r.). Przepis art. 23 kc nie zawiera pełnego katalogu dóbr osobistych, gdyż ten nie jest możliwy do określenia. Istotniejsze jest jednak to, że ustawodawca wprowadził ochronę dóbr osobistych jako takich.
Przy czym ochronie jako dobro osobiste nie podlega wpis w aktach stanu cywilnego czy dokumentach urzędowych, ale prawo każdego człowieka do samostanowienia i określania własnej tożsamości.
Zmiana płci
Procedura zmiany płci jest wieloetapowa i obejmuje kwestie medyczne oraz prawne. Jest to więc niewątpliwie proces rozciągnięty w czasie. Zasadniczo należy wyróżnić 7 etapów:
1) wykonanie badań,
2) postawienie diagnozy,
3) rozpoczęcie terapii hormonalnej,
4) pierwsza operacja – mastektomia (dotyczy tylko zmiany płci z kobiecej na męską),
5) postępowanie sądowe o ustalenie zmiany płci,
6) zmiany w treści dokumentów urzędowych (wszystkich),
7) wdrożenie procedury operacyjnej korekty zmiany płci.
Transseksualizm od 2018 r. nie stanowi zaburzenia psychicznego. Światowa Organizacja Zdrowia wykreśliła go z katalogu zaburzeń psychicznych. Niekiedy stosuje się określenie „zaburzenia tożsamości płciowej”, aczkolwiek najbardziej prawidłowym określeniem zjawiska wydaje się „dysforia płciowa” lub „zespół dezaprobaty płci”. Dysforia jest przeciwieństwem euforii, polega na poczuciu głębokiego lęku, niepokoju, niezadowolenia z aktualnego stanu rzeczy, czyli z aktualnie posiadanej płci.
Trans…
W ramach ww. zespołu wyróżnia się trzy rodzaje zachowań: transgenderyzm, transseksualizm i transwestytyzm. W pierwszym przypadku osoba nie potrzebuje dokonywania istotnych zmian w obrębie narządów płciowych, ale stosuje terapie hormonalne połączone z mastektomią albo mammoplastyką. Transwestytyzm jest formą zaburzonej identyfikacji i roli płciowej. Polega na tym, że osoba nosi ubrania płci przeciwnej w celu chwilowego doświadczenia przynależności do płci odmiennej. Przebieranie się nie jest motywowane seksualnie oraz nie występuje pragnienie trwałej zmiany płci. Natomiast transseksualizm oznacza rozbieżność między poczuciem psychicznym płci a budową ciała morfologiczno-biologiczną oraz płcią socjalną (metrykalną, prawną), które są odczuwane jako obce i należące do płci przeciwnej.
Aby móc prawidłowo diagnozować i regulować kwestie transseksualności WHO wprowadziło dwa rodzaje płci: metrykalną (sex), określaną przy porodzie na podstawie zewnętrznej budowy ciała dziecka, która zostaje ujawniona w dokumentach urzędowych, oraz płeć psychiczną (gender) polegającą na poczuciu przynależności do określonej płci. Należy także brać pod uwagę sytuacje występowania hermafrodyzmu (obojnactwa), gdy przypisanie do jednej z występujących u dziecka płci jest wynikiem woli rodziców lub uznania personelu medycznego, które to determinanty nie muszą odpowiadać późniejszej świadomości samego zainteresowanego.
Procedura zmiany płci
Pierwszym krokiem do zmiany płci jest uzyskanie zaświadczenia lub zaświadczeń lekarskich potwierdzających istnienie dysforii płciowej. Przy czym należy pamiętać, że lekarze i psycholodzy mogą się posługiwać różnorodnymi pojęciami, w tym również określeniami w języku angielskim lub po łacinie. Nie istnieją jakiekolwiek prawne warunki, od spełnienia których jest uzależnione ubieganie się o zmianę płci. Polski system prawa w ogóle nie reguluje kwestii płci, nie wprowadza jej definicji. Co więcej, istnieją poglądy sądowe, z których wynika, że nie jest możliwe dokonanie zmiany płci na drodze prawnej. Trzeba jednakże wskazać, iż orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanęło ostatecznie na stanowisku, że prawo do określenia płci zawiera się w prawie do prywatności (art. 8 Konwencji).
Bez wątpienia płeć jest jednym z czynników definiujących człowieka. W polskim ustawodawstwie istnieje zakaz nierównego traktowania z uwagi na płeć, np. w zakresie zatrudnienia, dostępności do oświaty, zabezpieczenia społecznego, usług, opieki zdrowotnej. Jednocześnie zastosowanie niektórych instytucji prawa jest uwarunkowane płcią, np. zawarcie małżeństwa, osiągnięcie wieku emerytalnego, prace niedozwolone kobietom. Płeć jest ujawniana w dowodzie osobistym i paszporcie. Ma także istotne znaczenie dla czynności związanych z wykonywaniem władzy publicznej w formach władczych: przeszukaniu, umieszczeniu w izolacji. Należy się zastanowić, jakie zatem znaczenie prawne mają dane zawarte w dowodzie osobistym lub innym dokumencie potwierdzającym tożsamość osoby w świetle oświadczenia tej osoby, że posiada odmienne dane, w tym płeć, niż wynikające z tych dokumentów.
Płeć a dobra osobiste
Rozważając ten problem w aspekcie ustawowych działań Policji, należy mieć cały czas na względzie zakaz naruszania dóbr osobistych człowieka wynikający z art. 23 kc oraz zakaz nieludzkiego traktowania wynikający z art. 40 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku takich oświadczeń, zwłaszcza popartych przedstawianymi zaświadczeniami lekarsko-psychologicznymi stwierdzającymi zespół dezaprobaty płci w formie transseksualizmu, należałoby zachować daleko posuniętą ostrożność, nie kierując się jedynie literalnym brzmieniem danych zawartych w dokumentach tożsamości.
Uzyskanie medyczno-psychologiczno-seksualnego poświadczenia istnienia transseksualizmu daje podstawy do wystąpienia na drogę sądową. Procedura zmiany płci może być dokonana w toku postępowania cywilnego w drodze powództwa. Wyrok, który zapadnie, wywołuje skutki na przyszłość. Zatem sąd nie ustala, że dziecko urodziło się odmiennej płci niż rzeczywiście, ale określa, że od dnia prawomocności wyroku osoba w nim wskazana ma sądownie określoną płeć. Jest to najistotniejszy dokument w całym procesie korekty płci. Wyrok wydany w takiej sprawie ma charakter prawotwórczy, co oznacza, że kreuje nową sytuację prawną i faktyczną dla stron postępowania.
Postępowania sądowe w realiach polskiego sądownictwa trwają jednakże bardzo długo. Tym bardziej że najczęściej w toku procesu niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych wielu specjalności. Zasadniczo osoby ubiegające się o tzw. zmianę płci (korektę) podczas całej długotrwałej procedury nie są objęte jakąkolwiek ochroną prawną. Niewątpliwie dowodem wszczęcia, czy też zainicjowania ww. procedury może być zaświadczenie wydane przez właściwy sąd (sekretariat, kancelarię) o tym, że sprawa o ustalenie płci z powództwa konkretnej osoby zawisła przed tym sądem za oznaczoną sygnaturą akt.
Zgodnie z treścią art. 730 § 1 kpc w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia. Przy czym nie może ono zmierzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 731 kpc). Nie można wykluczyć, że zainteresowana osoba uzyska w toku postępowania cywilnego zabezpieczenie swego roszczenia. W takim przypadku sąd wyda postanowienie, w którym określi, na czym ma polegać zabezpieczenie. I jakkolwiek trudno przyjąć zakres takiego zabezpieczenia, to nie można wykluczyć jego udzielenia. Może się bowiem zdarzyć, że sąd w drodze postanowienia zabezpieczającego nakaże w pewnych sferach życia traktowanie powoda jako osoby płci odmiennej.
Konsekwencje zmiany płci
Prawomocny wyrok sądowy dotyczący zmiany płci stanowi podstawę do dokonania zmian w aktach stanu cywilnego przez naniesienie stosownych wzmianek oraz podstawę do nadania nowego imienia i nazwiska oraz numeru pesel. Z art. 4 ust. 1 ustawy z 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (Dz. U. z 2022 r. poz. 671, z późn. zm.) wynika, iż dowód osobisty jest dokumentem stwierdzającym tożsamość i obywatelstwo polskie. Natomiast tzw. dane personalne zamieszczone w dowodzie osobistym wynikają z akt stanu cywilnego. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1378, z późn. zm.) stanem cywilnym jest sytuacja prawna osoby wyrażona przez cechy indywidualizujące osobę, kształtowana przez zdarzenia naturalne, czynności prawne lub orzeczenia sądów, lub decyzje organów, stwierdzona w akcie stanu cywilnego. Akty stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych, a ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowym (art. 3).
Legitymowanie się przez osobę, której tożsamość jest sprawdzana przez funkcjonariuszy Policji, prawomocnym wyrokiem ustalającym inną płeć, obala to domniemanie, nawet wówczas, gdy nie została jeszcze zmieniona treść aktów stanu cywilnego. Natomiast postanowienie o zabezpieczeniu powództwa wydane przez sąd cywilny jedynie w sposób czasowy wstrzymuje to domniemanie, nie obalając go w sposób jednoznaczny, ale umożliwia jednocześnie korzystanie z prawnej ochrony przed tym domniemaniem.
Do zmiany płci nie jest wymagane dokonywanie korekty wyglądu płciowego. Jak wskazano wyżej, nie w każdym przypadku osoby zainteresowane chcą lub z medycznego punktu widzenia mogą tego dokonać. Zatem nie zawsze wygląd zewnętrznych narządów płciowych będzie determinował rodzaj płci.
Reasumując – w polskim ustawodawstwie brak jest prawnych gwarancji ochrony przewidzianej dla osób pozostających w trakcie korekty płci. Zatem może dojść do sytuacji, gdy osoba posiada odmienną płeć wpisaną do akt stanu cywilnego i dokumentów tożsamości, niż wskazują na to jej cechy narządów płciowo-rozrodczych. Należy mieć na uwadze, że taki przypadek zaistnieje także wówczas, gdy doszło już do sądowego ustalenia płci, zmiany w aktach stanu cywilnego, ale nie nastąpiła chirurgiczna korekta. Zatem dokumenty tożsamości mogą odzwierciedlać zarówno płeć metrykalną (sex), jak i psychiczną (gender), co nie musi w pełni korelować z wyglądem (lub oczekiwanym wyglądem) osoby.
W przypadku legitymowania lub zatrzymywania takiej osoby, zwłaszcza jeśli podstawą ustalenia danych osobowych jest wyłącznie oświadczenie tej osoby, niezbędne jest żądanie udowodnienia poddania się procedurze zmiany płci przez przedłożenie jednego z dokumentów:
1) zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego zespół dezaprobaty płci (transseksualizm),
2) orzeczenia sądowego o ustaleniu płci,
3) postanowienia sądu o zabezpieczeniu powództwa o ustalenie płci,
4) zaświadczenia sądowego (lub innego dokumentu) potwierdzającego, że przed określonym sądem cywilnym toczy się pod wskazaną sygnaturą akt postępowanie w przedmiocie ustalenia płci.
Przy czym dokumenty z pkt 1, 2 i 3 mają charakter samodzielny, natomiast dokument z pkt 4 musi współistnieć z dokumentem z pkt 1.
Ponadto istnieje możliwość, iż z różnych przyczyn zainteresowany wdroży w pierwszej kolejności procedurę administracyjną w sprawie zmiany danych zawartych w aktach stanu cywilnego. W takim przypadku powinien posiadać dokument, z którego wynika przed jakim organem toczy się postępowanie w tej sprawie.
Funkcjonariusze Policji muszą się także liczyć z możliwością zatrzymania obywateli państw obcych. Osoby te mogą znajdować się na różnych etapach procedur korekty płci oraz legitymować się różnorodnymi dokumentami. I tak Szwedzi mogą posiadać poświadczenie wydane przez odpowiednią komisję stwierdzające transseksualizm. W przypadku Niemców osoba może posiadać dokumenty wystawione na imię i nazwisko nieodpowiadające jej płci biologicznej. Od 2017 r. w niemieckich dokumentach może także pojawić się tzw. inna płeć. Osoby te nie czują się ani mężczyznami, ani kobietami i tak też są postrzegane przez prawo niemieckie. W Wielkiej Brytanii funkcjonuje certyfikat poświadczający płeć psychiczną, który w ogóle nie jest powiązany z płcią rzeczywistą. Dopuszczalne jest także posiadanie potomstwa oraz współmałżonków. Również obywatele Hiszpanii mogą się legitymować dokumentem określającym ich płeć niezgodnie ze stanem faktycznym, bowiem przejście operacji chirurgicznej nie jest wymagane.
mec. Magdalena Będziejewska-Michalska
radca prawny