Przepisy dotyczące postępowania w sprawach nieletnich doczekały się znaczącej zmiany, która nastąpiła wraz z wejściem w życie 1 września 2022 r. ustawy z 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz. U. poz. 1700, z późn. zm.) – zwanej dalej „uwrn”, co spowodowało, że moc straciła ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2018 r. poz. 969). Nowy akt prawny porządkuje i systematyzuje kwestię nieletnich na etapie postępowania rozpoznawczego oraz postępowania wykonawczego, jednocześnie zachowując wybrane uregulowania funkcjonujące uprzednio.

Zmiany w UWRN

Istotnymi zmianami, jakie wprowadzono w uwrn, są m.in.:

• zamknięcie dolnej granicy wieku nieletniego; w sprawach o demoralizację został ustalony na poziomie ukończonych 10 lat, z jednoczesnym określeniem granicy górnej przez odniesienie do formuły prawnej charakteryzującej brak uzyskania pełnoletniości przez osobę;

• rozszerzenie katalogu czynów karalnych o wszystkie wykroczenia oraz wykroczenia skarbowe;

• nadanie, m.in. Policji, uprawnienia w zakresie możliwości zastosowania wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego wyczerpującego znamiona wykroczenia, jeżeli jest to wystarczające, środka oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżenia, przywrócenia stanu poprzedniego lub zawiadomienia rodziców albo opiekuna nieletniego lub szkoły, do której nieletni uczęszcza;

• rozszerzenie środków przeciwdziałania demoralizacji nieletnich i dopuszczaniu się przez nich czynów karalnych o środek wychowawczy w postaci umieszczenia nieletniego w okręgowym ośrodku wychowawczym oraz o środek leczniczy w postaci umieszczenia nieletniego w zakładzie leczniczym.

Najistotniejszym elementem, który nie uległ zmianie, pozostaje właściwość sądu rodzinnego w zakresie prowadzenia postępowania w sprawach nieletnich, ale z zastrzeżeniem warunkowości określonej w art. 25 uwrn, związanej z podstawami prawnymi do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, gdy sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego.

Właściwość miejscowa sądu rodzinnego została określona w art. 24 uwrn, który stanowi, że ustala się ją według miejsca zamieszkania nieletniego, a w przypadku trudności w jego ustaleniu – według miejsca pobytu nieletniego w RP. Jeżeli brak tej podstawy, właściwy jest sąd rodzinny miejsca pierwszego wykazywania przejawów demoralizacji lub miejsca dopuszczenia się pierwszego czynu karalnego przez nieletniego.

Zasadniczym aspektem, z punktu widzenia prawidłowego wykonywania przez każdego policjanta czynności służbowych w sprawie nieletniego, jest treść art. 34 uwrn, który wprost stanowi o podmiotowości sądu rodzinnego w sprawowaniu nadzoru nad wykonywaniem przez Policję czynności, do których naszą formację uprawniono na podstawie uwrn. Mimo że Policja zgodnie z uwrn otrzymała w postępowaniu rozpoznawczym wiele zadań w postaci m.in. zbierania, przeprowadzania i utrwalania dowodów w przypadkach niecierpiących zwłoki, jak też zatrzymania oraz przesłuchania nieletniego, niezmienne pozostaje, że to kompetencją sądu rodzinnego jest wszczęcie postępowania w sprawie nieletniego, jeżeli zachodzą ku temu uzasadnione okoliczności (art. 52 ust. 1 uwrn). Sąd rodzinny ma również uprawnienie do tego, by nie wszczynać postępowania, a wszczęte umorzyć w całości albo w części (art. 53 uwrn).

Przypisanie w uwrn Policji poszczególnych zadań w postaci m.in. zatrzymania nieletniego, umieszczenia go w PID lub możliwości umieszczenia nieletniego spełniającego określone warunki w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu wytrzeźwienia, czy też konieczności dokonania określonych czynności albo czynności w określonym zakresie jest uzasadnione dysponowaniem przez Policję odpowiednimi siłami i środkami, zagwarantowanymi ustawą z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2024 r. poz. 145). Prawodawca przewidział też dla Policji zadania oparte ściśle na naszych kompetencjach ustawowych. To najczęściej działanie Policji jest ogniwem łączącym ujawnionego nieletniego z działaniem polegającym na sprawczości sądu rodzinnego w kontekście zastosowania wobec nieletniego środków wychowawczych, środka leczniczego bądź środka poprawczego.

Gwarancje prawne nieletnich

W postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są: nieletni, jego rodzice albo ten z rodziców, pod którego stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje, albo opiekun nieletniego, a także prokurator.

Na etapie postępowania rozpoznawczego nieletniemu przysługują następujące prawa:

• do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz prawo złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu;

• zarówno do składania, jak i do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania;

• do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim;

• do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza języka migowego, jeżeli istnieje konieczność posługiwania się nim;

• w przypadku przesłuchania nieletniego przez Policję – zagwarantowanie obecności co najmniej jednego z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska, albo opiekuna lub obrońcy nieletniego, natomiast gdy zapewnienie ich obecności byłoby w danym przypadku niemożliwe, należy wezwać wskazaną przez nieletniego osobę najbliższą lub krewnego, przedstawiciela szkoły, do której nieletni uczęszcza, asystenta rodziny, koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej lub przedstawiciela organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej statutowo zajmującej się nieletnimi;

• w przypadku zatrzymania nieletniego – natychmiastowe poinformowanie go o przyczynie zatrzymania oraz pouczenie o przysługujących mu prawach do obrony, do składania lub odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza dla osoby tego potrzebującej, a także o prawie do złożenia oświadczenia do protokołu zatrzymania, do otrzymania kopii protokołu zatrzymania, do kontaktu z rodzicem albo z opiekunem lub z obrońcą, do dostępu do niezbędnej pomocy medycznej, o prawie do zwolnienia z zatrzymania, gdy wystąpią okoliczności wskazane w uwrn, prawie do złożenia zażalenia na zasadność, legalność i prawidłowość zatrzymania. W razie zatrzymania obywatela obcego państwa nieletniemu, na jego prośbę, należy umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielem dyplomatycznym.

Wymienione prawa przypisane nieletniemu muszą być respektowane i zapewnione przez Policję w trakcie wykonywania czynności z nim.

Ustawodawca przewidział dla Policji określone zadania, umieszczając je w następujących obszarach:

• ujawnienie czynu karalnego lub stwierdzenie istnienia okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego;

• zebranie i utrwalenie materiału dowodowego;

• zatrzymanie nieletniego;

• przesłuchanie nieletniego;

• poinformowanie sądu rodzinnego;

• realizacja poleceń sądu rodzinnego;

• doprowadzenie nieletniego do miejsca/placówki wskazanej przez sąd rodzinny w celu realizacji przez nieletniego nałożonych na niego środków: wychowawczego, leczniczego lub poprawczego.

Nie sposób oczywiście wymienić całego katalogu zadań, które zostały zawarte w uwrn. Regulacje prawne występują często w korelacji, a co za tym idzie – konieczna jest interpretacja każdego przepisu w kontekście obowiązków wynikających z zastosowania kolejnych rozwiązań prawnych.

Zatrzymanie nieletniego

Analizując stosowany przez Policję tryb zatrzymania nieletniego, trzeba mieć na uwadze, że czynność dopuszczana przez ustawodawcę wynika z wcześniejszego zachowania nieletniego, co prawodawca przewidział w okolicznościach wynikających z:

1) art. 48 ust. 1 – Policja może zatrzymać, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka nieletniego, co do którego istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dopuścił się czynu karalnego wyczerpującego znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, i zachodzi uzasadniona obawa ucieczki, ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów czynu karalnego albo nie można ustalić tożsamości nieletniego;

2) art. 49 ust. 1 pkt 2 – nieletniego zatrzymanego w trakcie jego samowolnego pobytu poza młodzieżowym ośrodkiem wychowawczym, okręgowym ośrodkiem wychowawczym, zakładem poprawczym albo schroniskiem dla nieletnich można umieścić w policyjnej izbie dziecka na czas niezbędny do przekazania go do właściwego ośrodka, zakładu albo schroniska, nie dłużej jednak niż na okres pięciu dni, liczony od chwili zatrzymania nieletniego;

3) art. 49 ust. 2 – nieletniego, który ukończył 18 lat, zatrzymanego w trakcie jego samowolnego pobytu poza zakładem poprawczym można umieścić w jednostce organizacyjnej Policji w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu wytrzeźwienia na czas niezbędny do przekazania go do właściwego zakładu, nie dłużej jednak niż na okres pięciu dni;

4) art. 50 – z uwagi na konieczność wykonania określonej czynności procesowej, jeżeli jest to niezbędne, sąd rodzinny może polecić zatrzymanie i umieszczenie nieletniego w policyjnej izbie dziecka na okres nieprzekraczający 48 godzin, liczony od chwili zatrzymania nieletniego;

5) art. 59 ust. 1 – w razie zaistnienia potrzeby zatrzymania nieletniego, w związku ze zbieraniem, przeprowadzaniem i utrwalaniem dowodów przejawów demoralizacji lub czynu karalnego, realizowanych w przypadkach niecierpiących zwłoki;

6) art. 227 ust. 5 – gdy bezskutecznie upłynął termin doprowadzenia nieletniego przez wskazanego opiekuna do zakładu leczniczego, sąd rodzinny niezwłocznie zarządza zatrzymanie nieletniego przez Policję oraz doprowadzenie go do zakładu w asyście lekarza, pielęgniarki albo ratownika medycznego.

Mając na uwadze treść art. 98 uwrn, należy przypomnieć, że w postępowaniu wykonawczym Policja wykonuje polecenia sędziego rodzinnego. Zgodnie z art. 34 uwrn sąd rodzinny sprawuje nadzór nad wykonywaniem przez Policję czynności, o których mowa w artykułach 48, 50, 59 i 98 tej ustawy. Niezbędne z punktu widzenia współpracy Policji z sądem rodzinnym są wypracowanie i utrwalanie sprawnej ścieżki kontaktu jednostki organizacyjnej Policji z właściwym sądem rodzinnym. Taki rodzaj współpracy przynosi wymierne efekty, szczególnie w sytuacjach interwencyjnych wymagających natychmiastowego działania opartego na decyzji sądu rodzinnego.

Przykładem może być chociażby treść art. 48 ust. 9 pkt 3 uwrn, który stanowi o konieczności dochowania przez Policję terminu 24 godzin od chwili zatrzymania nieletniego na przekazanie do sądu rodzinnego całości zgromadzonych materiałów uzasadniających przypuszczenie, że nieletni dopuścił się czynu karalnego wyczerpującego znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Niedochowanie tego terminu jest jedną z przesłanek do natychmiastowego zwolnienia zatrzymanego nieletniego i przekazania go rodzicowi lub opiekunowi.

W okolicznościach związanych z podejmowaniem przez Policję czynności w przypadkach niecierpiących zwłoki (art. 59 ust. 1 uwrn) Policja niezwłocznie przekazuje sądowi rodzinnemu zgromadzone materiały (art. 59 ust. 4 uwrn). Na mocy art. 59 ust. 2 uwrn sąd rodzinny może zlecić Policji dokonanie określonych czynności, a w wyjątkowych przypadkach – dokonanie czynności w określonym zakresie. Mimo że sąd rodzinny sprawuje nadzór nad wykonywaniem przez Policję czynności, to jednak w żadnym stopniu nie wyręcza on Policji w zakresie jej ustawowej kompetencji. Przeciwnie, to zadaniem Policji jest dostarczenie do sądu rodzinnego materiału dowodowego umożliwiającego podjęcie decyzji adekwatnej do czynu, którego nieletni się dopuścił.

Kompetencje Policji

W art. 59 ust. 1 uwrn ustawodawca odwołuje się do właściwości Policji w przypadkach niecierpiących zwłoki. Wtedy to Policja zbiera, przeprowadza i utrwala dowody przejawów demoralizacji lub czynu karalnego, a w razie potrzeby zatrzymuje nieletniego. Realizując te czynności, nie czeka na wcześniejszą dyspozycję sądu rodzinnego. W dalszej części artykułu, tj. w ust. 5, ustawodawca wskazał, że do zbierania, przeprowadzania i utrwalania dowodów przez Policję stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, ze zmianami wynikającymi z uwrn. Ten ogólny przepis otwiera drogę do wykorzystania nadanych Policji uprawnień w zakresie zabezpieczenia materiału dowodowego, w sposób wynikający z trybu postępowania karnego.

Ewentualne wątpliwości może pomóc rozwiać komentarz do art. 59 uwrn, pod red. dr. Pawła Drembkowskiego, dr. Grzegorza Kowalskiego, Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Komentarz, Warszawa 2023, wyd. 1, według stanu na dzień 15.02.2024 r. Zaprezentowano w nim następujące stanowisko: „wymieniony artykuł określa kompetencje Policji w ramach postępowania w sprawie nieletniego, a nadto reguluje tryb postępowania w wypadku dokonania czynności dowodowych przez ten organ. Zgodnie z kompetencjami, Policja uprawniona jest do zbierania, przeprowadzania i utrwalania dowodów, bez uprzedniego polecenia sądu rodzinnego. Muszą jednak być ku temu spełnione łącznie dwie przesłanki.

Po pierwsze, musi zachodzić przypadek niecierpiący zwłoki, to jest sytuacja, gdy jakakolwiek zwłoka, związana z oczekiwaniem na decyzję sądu rodzinnego, może spowodować utratę dowodu, czy też zatarcie śladów czynu karalnego. Po drugie musi zachodzić podejrzenie wykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji lub dopuszczenia się przez nieletniego czynu karalnego (o znamionach przestępstwa, przestępstwa skarbowego, wykroczenia lub wykroczenia skarbowego). Zwrócić należy uwagę, że ustawodawca nie wymaga, aby to podejrzenie było uzasadnione, co jest konieczne dla wszczęcia postępowania w myśl art. 52 ust. 1 uwrn. O ile więc sąd rodzinny dla wszczęcia postępowania musi dysponować konkretnymi dowodami wskazującymi na konkretne zachowanie, konkretnego nieletniego, to w wypadku Policji dla podjęcia wskazanych czynności wystarczające będzie istnienie okoliczności wskazujących, że mogło dojść do popełnienia przez nieletniego czynu karalnego, lub że wykazuje on przejawy demoralizacji, chociażby nie było to w dużym stopniu uprawdopodobnione.

Policja we wskazanych powyżej sytuacjach może również zatrzymać nieletniego. Konieczne jednak jest, by spełniona była jeszcze dodatkowa przesłanka – musi zachodzić taka potrzeba. Sytuacja taka będzie występować wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa ucieczki, ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów czynu karalnego albo nie można ustalić tożsamości nieletniego. W przypadku zatrzymania nieletniego w tym trybie zastosowanie będą miały przepisy art. 48 ust. 3–8 i 9 pkt. 1–3 uwrn”.

Przepisy uwrn przewidują możliwość zastosowania przez sąd rodzinny wobec nieletniego środka tymczasowego. Jak wynika z art. 44 uwrn, środkiem tymczasowym może być m.in. tymczasowe umieszczenie nieletniego w rodzinie zastępczej zawodowej lub w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w okręgowym ośrodku wychowawczym, w zakładzie leczniczym lub w schronisku dla nieletnich. W związku z tym, że w art. 46 ust. 1 i 2 uwrn ustawodawca wymienił m.in. rodzaje czynów karalnych wyczerpujących znamiona konkretnych przestępstw oraz okoliczności uzasadniające zastosowanie wobec nieletniego środka tymczasowego w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich, tak ważne jest, aby czynności Policji polegające na zabezpieczeniu materiału dowodowego były wykonywane z należytą starannością i dbałością o szczegóły procesowe. Może to mieć decydujące znaczenie w postępowaniu w sprawie nieletniego.

nadkom. Ewa Szczepanek

ekspert Wydziału Prewencji BP KGP