Zastosowanie środków przymusu bezpośredniego to połączenie przede wszystkim wiedzy i umiejętności. Te dwa elementy nabywa się w drodze kształcenia – począwszy od szkolenia zawodowego podstawowego przez uczestnictwo w doskonaleniu specjalistycznym, które nadaje uprawnienia do określonych śpb, np. przedmiotów przeznaczonych do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej. Nie bez znaczenia jest również postawa funkcjonariusza, która z socjologicznego i psychologicznego punktu widzenia jest wynikiem doświadczenia względem jakiegoś obiektu, zjawiska np. zagrożenia. Pozytywna postawa powinna zawierać się w zdaniu: ,,Wiem, umiem i jestem ten zasób gotowy wykorzystać”. Element, który spaja wiedzę, umiejętność i postawę, to kompetencje, czyli osobiste dyspozycje człowieka we wspomnianym zakresie, które zapewniają efektywność w realizowaniu zadań zawodowych [1].
Niektórzy policjanci wykazują bardzo silne kompetencje w zakresie policyjnego rzemiosła, jakby urodzili się z darem bycia dobrym policjantem. Innym trzeba pomóc w rozwoju ich talentów. Jednak część osób w policyjnych szeregach przez swoje działanie niszczy ciężką pracę swoich kolegów i koleżanek. Z czego wynika, że część funkcjonariuszy w rażący sposób nadużywa swoich uprawnień? Czy bierze się to z ich umyślnego działania? Jakie są czynniki takich zachowań? Czy możemy je wszystkie scharakteryzować? I w jakim stopniu mamy na nie wpływ?
Amerykańskie badania pokazują, że próby ograniczenia narażenia społeczeństwa na nadużycia ze strony policji są dużym wyzwaniem, ponieważ takie inicjatywy mogą być postrzegane jako antypolicyjne lub politycznie niepopularne wśród określonych grup. Strategie radzenia sobie z przemocą ze strony policji mogą być bardziej akceptowalne, jeśli wykazano, że nadużycia mają negatywny lub traumatyczny wpływ również na samych funkcjonariuszy organów ścigania [2].
W opracowaniach naukowych w zakresie oceny wiedzy, umiejętności i sprawności w działaniu policjantów podczas przeprowadzania trudnych interwencji zwraca się uwagę na następujące elementy, które mają wpływ na prawidłowe użycie śpb przez policjantów:
1. ZNAJOMOŚĆ ZASAD ORGANIZACYJNYCH I PRAWA
Głównym celem Policji jako organizacji są służba społeczeństwu i ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywanie bezpieczeństwa i porządku publicznego [3]. Policjant jako osoba uprawniona dostał z mocy określonych przepisów upoważnienie do użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego i broni palnej [4]. Wiedza na temat praw, jakie mu przysługują, ale i świadomość ciążących na nim obowiązków daje gwarancję bezpiecznego wykonywania przez niego czynności służbowych. Znajomość przepisów zapewnia również poczucie bezpieczeństwa obywatelom i tego, że zastosowanie śpb będzie oparte na skodyfikowanych zasadach i procedurach. Ocenę prawidłowości użycia śpb należy rozpocząć od podstawowego pytania: „Czy został spełniony przypadek zastosowania przymusu bezpośredniego – tak lub nie”. Jeżeli istniała podstawa jego użycia, to w następnej kolejności należy rozpatrywać inne wektory związane z szeroko pojętym użyciem śpb.
2. ZROZUMIENIE PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH ZE ZDROWIEM PSYCHICZNYM
Badania naukowe dowodzą, że funkcjonariusze nie zawsze czują się odpowiednio przygotowani do przeprowadzenia interwencji z osobami z zaburzeniami psychicznymi, a wielu policjantów i badaczy akademickich twierdzi, że funkcjonariusze Policji potrzebują dodatkowego szkolenia związanego z szerokim zakresem tematów związanych ze zdrowiem psychicznym. W Polsce od 18 listopada 2021 r. w ramach centralnego i lokalnego doskonalenia w Policji jest realizowany kurs specjalistyczny dla funkcjonariuszy służby prewencyjnej z zakresu podejmowania interwencji i reagowania na niestandardowe zachowania osób, wobec których są one podejmowane [5].
Celem kursu jest doskonalenie umiejętności w zakresie:
• stosowania środków przymusu bezpośredniego, taktyki i technik interwencji z uwzględnieniem niestandardowych zachowań osób, wobec których interwencja jest podejmowana, w tym wobec osób, których zachowanie wskazuje, że mogą znajdować się pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych albo w stanie upojenia alkoholowego;
• współdziałania z innymi służbami podczas interwencji;
• udzielania pierwszej pomocy osobie poszkodowanej podczas interwencji;
• stosowania zasad komunikacji w podejmowaniu interwencji i reagowania na niestandardowe zachowania osób.
Na kurs w miarę możliwości powinny być kierowane dwuosobowe patrole służby prewencyjnej, w szczególności komórek wywiadowczych, patrolowych, interwencyjnych lub patrolowo-interwencyjnych [5]. Wskazani funkcjonariusze ww. komórek są zobowiązani do uczestnictwa w tym doskonaleniu raz do roku.
3. ZDOLNOŚĆ DO EFEKTYWNEJ I PEŁNEJ SZACUNKU INTERAKCJI Z RÓŻNYMI GRUPAMI SPOŁECZNYMI
Zdolność funkcjonariusza do skutecznej i pełnej szacunku interakcji z osobami z różnych grup społecznych jest bardzo mocno eksponowana i zwraca szczególną uwagę opinii publicznej (w tym również mediów). Jeśli funkcjonariusze mają stronnicze poglądy dotyczące członków określonej grupy lub są źle przygotowani do odpowiedniej interakcji z takimi osobami, to istnieje prawdopodobieństwo pojawienia się nieuzasadnionego konfliktu (np. funkcjonariusze będą mniej skłonni do skutecznej deeskalacji takich spotkań). W wielu państwach członkowie różnych grup społecznych nierzadko poruszali w sferze publicznej kwestię swoich kruchych relacji z policją (np. bezdomni młodzi ludzie używający narkotyków, społeczność LGBT, demonstranci itp.). W Ameryce Północnej z kolei większość dostępnych badań w zakresie działań policyjnych wskazuje, że siła stosowana wobec członków różnych społeczności rasowych jest nieproporcjonalna w porównaniu z rasą białą, co ma wpływ na relację między społecznościami tych grup a funkcjonariuszami oraz ocenę działań organów ścigania przez członków tych społeczności [2].
4. ŚWIADOMOŚĆ I RADZENIE SOBIE ZE SKUTKAMI STRESU
Każdy od czasu do czasu czuje się zestresowany. U większości ludzi jest to sytuacja chwilowa. Stres w realiach służby policyjnej jest wyjątkowy. Psycholog N. Ogińska-Bulik wyróżniła siedem grup stresorów występujących w Policji. Zaliczają się do nich: obowiązujący system prawny, przebieg kariery zawodowej, pełnienie ról organizacyjnych, oczekiwania społeczne, równoczesne funkcjonowanie w organizacji i poza nią, sposób wykonywania pracy, relacje interpersonalne w pracy [6]. Bardzo ważną umiejętnością funkcjonariusza jest rozpoznawanie objawów stresu u samego siebie. Oprócz tego istotne jest zrozumienie, jak stres wpływa na wydajność pracy oraz jak można łagodzić jego skutki, co determinuje skuteczność radzenia sobie z potencjalnie niestabilnymi sytuacjami.
Według amerykańskich danych funkcjonariusze policji doświadczają średnio więcej niż trzech traumatycznych zdarzeń co sześć miesięcy w trakcie swojej służby (np. śmiertelnych wypadków, morderstw, samobójstw i zagrażających życiu incydentów przeciwko sobie lub innym osobom), a u około jednej trzeciej (35 proc.) funkcjonariuszy policji, którzy są narażeni na traumatyczne zdarzenia, rozwija się stres pourazowy, co naraża ich na większe ryzyko rozwoju zespołu stresu pourazowego (ang. post-traumatic stress disorder – PTSD). Biorąc pod uwagę brak wcześniejszych badań nad PTSD wśród funkcjonariuszy policji, warto podkreślić, że badania nad tym zaburzeniem wśród weteranów wojennych mogą być przydatne w zrozumieniu potencjalnego wpływu działań związanych z nadużyciem siły przez policjantów na ich zdrowie psychiczne. Jedno z badań wykazało, że największym niezależnym predyktorem objawów PTSD wśród weteranów wojny w Wietnamie było to, czy weteran dopuścił się przemocy wobec cywili lub więźniów. Inne podobne badania badające związek między zabijaniem na wojnie a różnymi wynikami w zakresie zdrowia psychicznego i funkcjonowania wśród weteranów, którzy służyli w Wietnamie i Iraku, wykazały, że zabijanie było istotnie związane z objawami PTSD i dysocjacją okołotraumatyczną żołnierzy oraz ich upośledzeniem funkcjonowania w wielu obszarach (agresywnym zachowaniu, nadużywaniu alkoholu, problemami w związkach) [2].
W innym artykule zauważono, że około 10 proc. funkcjonariuszy policji przyznało się do konieczności zabicia lub poważnego zranienia kogoś podczas wykonywania obowiązków służbowych, a działania te były istotnie związane z występowaniem u nich objawów PTSD [7]. Podczas przeprowadzania innego badania jeden z funkcjonariuszy zanotował w swoim kwestionariuszu taką myśl: „Myślę, że najgorsze jest, kiedy dopada cię wypalenie zawodowe i wtedy popełniasz błędy, robisz coś złego lub przytrafia ci się coś złego, ponieważ jesteś wypalony lub tak zestresowany, że nie zwracasz już na nic uwagi” [8]. Badania wskazują również na to, że przeprowadzane szkolenia dla policjantów w środowiskach stopniowo zwiększających poziom stresu w celu rozwinięcia odporności u funkcjonariuszy na stres skutkują poprawą wyników podczas późniejszych spotkań o wysokim poziomie stresu w realnych działaniach. Dodatkowo programy szkoleniowe, które skupiają się na relaksacji i treningu wizualizacyjnym w celu rozwijania u funkcjonariuszy zdolności do modulowania reakcji na stres, mogą również poprawić ich wydajność w konfrontacji z zagrożeniem [2].
5. UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACYJNE
Skuteczna komunikacja od dawna jest uznawana przez policjantów i naukowców akademickich za zestaw umiejętności, który prawdopodobnie pomoże funkcjonariuszom Policji w zapobieganiu niepotrzebnej eskalacji konfliktu. Jest ona głównym narzędziem w technikach deeskalacyjnych stosowanym podczas konfrontacji z różnymi osobami. Duża część wiedzy na temat wykorzystania komunikacji w celu efektywnego zarządzania interakcjami Policji ze społeczeństwem pochodzi z obszarów spoza Policji (np. ze środowiska opieki zdrowotnej).
Główne elementy mające wpływ na skuteczną komunikację z osobami, wobec których są wykonywane czynności w zakresie interwencji, to:
• okazywanie empatii;
• okazywanie szacunku dla osób i ich przestrzeni osobistej w celu stworzenia bezpiecznego i wygodnego dystansu;
• stosowanie odpowiedniego języka ciała, który nie będzie interpretowany jako groźba, pogarda lub wyzwanie do walki;
• nawiązywanie kontaktu z obywatelem (np. przez przedstawienie się) i zapewnienie, że oczekiwania policjanta są jasne, i zapewnienie, że funkcjonariusz chce pomóc;
• dawanie ludziom opcji wyboru w możliwym zakresie, jeżeli procedura lub przepis na to zezwala;
• bycie zwięzłym w wypowiedzi i używanie przez funkcjonariusza prostego języka w celu zwiększenia zrozumienia oraz zmniejszenia prawdopodobieństwa eskalacji sytuacji z powodu dezorientacji rozmówcy;
• powtarzanie komunikatów (jeżeli jest taka potrzeba), aby zniwelować skutki ograniczonego przetwarzania informacji, jeśli osoba jest pobudzona;
• aktywne słuchanie, które polega na tym, że policjant pokazuje osobie, że mu zależy i naprawdę słucha (mowa werbalna i niewerbalna);
• ustalanie granic (np. jasne określanie, jakie zachowanie jest, a jakie nie jest tolerowane przez policjanta oraz jakie konsekwencje może ponieść osoba za niewłaściwe zachowanie);
• ograniczanie niepotrzebnej stymulacji zewnętrznej w trakcie rozmowy z osobą (np. odsunięcie osób postronnych, wyciszenie niepotrzebnych dźwięków).
nadkom. dr Michał Kurdziel
Sekcja Doskonalenia Zawodowego Wydziału Kadr i Szkolenia KWP w Szczecinie
Punktowe śródtytuły pochodzą z cytowanej publikacji:
Knowledge, Skills, and Abilities for Managing Potentially Volatile Police-Public Interactions: A Narrative Review.
Od redakcji:
W drugiej części artykułu skupimy się na kolejnych umiejętnościach niezbędnych do prawidłowego przeprowadzenia interwencji z użyciem śpb oraz roli instruktorów prowadzących szkolenia. Nie zabraknie również pytań, które od dłuższego czasu padają w naszym środowisku, i propozycji pewnych szkoleniowych rozwiązań. Siłą rzeczy artykuł nie wyczerpuje tematu podejmowania interwencji. W istocie każdy z tych punktów wymaga szerszego spojrzenia i potraktowania. Tymczasem warto mieć świadomość i pamiętać, że przy każdej interwencji trzeba się liczyć z wystąpieniem elementu zaskoczenia, a nasze zachowanie wynika często ze splotu różnych zdarzeń i doświadczeń. Przydatne więc będą dobrze pojęta pokora wobec służby, zdrowy dystans do siebie i samoobserwacja oraz chęć rozwoju i udział w szkoleniach.
zdj. Izabela Pajdała, szkolenie RNZ w ramach doskonalenia zawodowego w OPP w Krakowie
Bibliografia
[1] Filipowicz G., Zarządzanie kompetencjami zawodowymi, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 17.
[2] Bennell C., Jenkins B., Blaskovits B., Semple T., Khanizadeh A.-J., Brown AS and Jones NJ, (2022), Knowledge, Skills, and Abilities for Managing Potentially Volatile Police-Public Interactions: A Narrative Review. Front. Psychol. 13:818009, doi: 10.3389/fpsyg.2022.818009.
[3] Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2024 r. poz. 145, z późn. zm.).
[4] Ustawa z 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2024 r. poz. 383, z późn. zm.).
[5] Decyzja nr 399 Komendanta Głównego Policji z 18 listopada 2021 r. w sprawie programu nauczania na kursie specjalistycznym dla policjantów służby prewencyjnej z zakresu podejmowania interwencji i reagowania na niestandardowe zachowania osób, wobec których są one podejmowane (Dz. Urz. KGP poz. 161).
[6] Ogińska-Bulik N., Stres zawodowy u policjantów. Źródła – Konsekwencje – Zapobieganie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2003.
[7] De Vylder J., Lalane M. and FedinaL., The Association Between Abusive Policing and PTSD Symptoms Among U.S. Police Officers, Journal of the Society for Social Work and Research 2019 10:2, 261–273.
