Złożenie przez policjanta wymaganych dokumentów i wydanie decyzji (rozkazu personalnego) ma charakter potwierdzający istniejące już uprzednio uprawnienie. Wydana w tym przedmiocie decyzja (rozkaz personalny) ma zatem charakter deklaratoryjny. Oznacza to tyle, że policjant jest uprawniony do ubiegania się o przyznanie prawa do wzrostu uposażenia zasadniczego z tytułu wysługi lat na podstawie złożonego przez siebie wniosku. Natomiast organy Policji nie mają kognicji do działania z urzędu. To policjant decyduje o tym, czy – a jeśli tak – kiedy złożyć wniosek o podwyższenie uposażenia, wskazując dotychczas nieudokumentowane okresy pracy.
OKRESY WYSŁUGI
Zgodnie z treścią § 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 6 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad otrzymywania i wysokości uposażenia zasadniczego policjantów, dodatków do uposażenia oraz ustalania wysługi lat, od której jest uzależniony wzrost uposażenia zasadniczego (Dz. U. z 2015 r. poz. 1236, z późn. zm.) do wysługi lat uwzględnianej przy ustalaniu wzrostu uposażenia zasadniczego zalicza się:
1) okresy służby w Policji;
2) okresy służby w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służbie Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służbie Celnej, Służbie Celno-Skarbowej i Służbie Więziennej;
3) okresy traktowane jako równorzędne ze służbą, o której mowa w pkt 1 i 2, wymienione w art. 13 ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2020 r. poz. 723, z późn. zm.);
4) zakończone okresy zatrudnienia wykonywanego w pełnym wymiarze czasu pracy; wymiar czasu pracy podlega sumowaniu w przypadku równoczesnego wykonywania zatrudnienia u różnych pracodawców w wymiarze nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie lub na danym stanowisku;
5) inne okresy, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów podlegają wliczeniu do okresu pracy lub służby, od którego zależą uprawnienia pracownicze lub wynikające ze stosunku służbowego.
Należy przy tym pamiętać, że została wykluczona możliwość podwójnego zaliczenia tego samego okresu – raz jako stosunku służbowego, dwa – jako innego okresu. Ten sam okres może zostać uwzględniony do wysługi lat tylko na jednej podstawie prawnej.
PRACA W GOSPODARSTWIE
Jednym z okresów, o udokumentowanie którego ubiegają się policjanci, jest okres pracy w charakterze domownika w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Jak wynika z art. 1 ustawy z 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy (Dz. U. Nr 54, poz. 310), do tzw. stażu pracy wlicza się:
1) okresy prowadzenia indywidualnego gospodarstwa rolnego lub pracy w takim gospodarstwie, prowadzonym przez współmałżonka;
2) przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy po ukończeniu 16. roku życia w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów, poprzedzające objęcie tego gospodarstwa i rozpoczęcie jego prowadzenia osobiście lub wraz ze współmałżonkiem;
3) przypadające po dniu 31 grudnia 1982 r. okresy pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym w charakterze domownika w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.
DOMOWNIK
Pojęcie „domownik” zostało zdefiniowane w ustawie z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2022 r. poz. 933). Zgodnie z art. 6 pkt 2 przez domownika rozumie się osobę bliską rolnikowi, która ukończyła 16 lat, pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie oraz stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy. Ustawa definiuje także gospodarstwo rolne jako każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej, tj. działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej i rybnej. W orzecznictwie przyjęto uważać, iż prowadzenie działalności rolnej jest to pewien obiektywny fakt związany z podejmowaniem szeroko rozumianych czynności organizacyjnych, produkcyjnych – zarówno na własnej nieruchomości, jak i nieruchomościach będących w posiadaniu zależnym. W pierwszej więc kolejności należy ustalić, czy mamy do czynienia z prowadzeniem działalności rolniczej przez rolnika w rozumieniu przepisów prawa. Jest to o tyle istotne, iż determinuje dalsze ustalenia co do istnienia domowników rolnika.
Obecnie przeważa pogląd prawny, z którego wynika, że prowadzenie działalności rolniczej oznacza prowadzenie na własny rachunek przez posiadacza gospodarstwa rolnego działalności zawodowej, związanej z tym gospodarstwem, stałej i osobistej oraz mającej charakter wykonywania pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem. Ta praca lub czynności nie muszą mieć charakteru pracy fizycznej. Mogą one polegać także na zarządzaniu gospodarstwem. Ponadto samo posiadanie zalesionych gruntów w gospodarstwie rolnym nie stanowi o prowadzeniu działalności rolniczej warunkującej uzyskanie statusu rolnika, wymagany jest właśnie ów wkład osobistego zaangażowania w wykonywanie konkretnych czynności w zakresie działalności rolniczej.
Słusznie zauważa się także, iż zakres zadań domownika i rolnika nie jest tożsamy. W przeszłości panowało bardzo liberalne podejście do kwestii przyjęcia pracy w charakterze domownika. Uznawano bowiem niejako z automatu, iż dzieci (wnuki, krewni) rolnika muszą pracować w gospodarstwie. Wystarczające było samo zamieszkiwanie wraz z rolnikiem lub w pobliżu. Powyższe wynikało z zaświadczeń o zameldowaniu. Element wspólnego zamieszkiwania lub pobliskiego zamieszkiwania wynikał z wykładni funkcjonalnej: ktoś, kto mieszka razem z rolnikiem lub w pobliżu, ma możliwość wykonywania prac w gospodarstwie.
Warto też zauważyć, iż ustawodawca nie wprowadził kryteriów pokrewieństwa domownika z rolnikiem. W tej mierze na uwagę zasługuje pogląd prawny wyrażony przez Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 9 czerwca 2021 r. o sygn. akt III AUa 267/20: „Za osoby bliskie rolnikowi w rozumieniu art. 6 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zwykło się uznawać osoby mające z rolnikiem takie więzi osobiste (rodzinne lub quasi-rodzinne), które wyjaśniają przyczynę wykonywania pracy na rachunek rolnika bez wynagrodzenia z tego tytułu. Przeważnie są to zatem osoby zaliczane do członków najbliższej rodziny rolnika, czyli zstępni i ich współmałżonkowie, wstępni oraz rodzeństwo, ewentualnie dalsi członkowie rodziny, powinowaci lub konkubenci, o ile łączą ich z rolnikiem bliskie więzy i prowadzą oni z rolnikiem wspólne gospodarstwo domowe. Z cytowanego przepisu nie można jednak wyprowadzić wniosku, że wykluczone jest uznanie za osoby bliskie osób niespokrewnionych z rolnikiem”. Obecnie odchodzi się od takiego automatyzmu na rzecz konieczności wykazania, iż rzeczywiście domownik wykonywał pracę i to o charakterze stałym.
STAŁA PRACA
W utrwalonym już orzecznictwie sądów zarówno administracyjnych, jak i sądów powszechnych dominuje pogląd, że stała praca wymaga pewnego nastawienia psychicznego polegającego na wiązaniu się na określony czas z gospodarstwem rolnym. Pojmowana w ten sposób cecha stałości świadczy o istotnym znaczeniu nastawienia samego domownika do świadczenia na stałe pracy w gospodarstwie rolnym i odpowiadającej temu nastawieniu – niezmiennej możliwości skorzystania z jego pracy przez rolnika prowadzącego gospodarstwo. Stałość pracy w gospodarstwie rolnym wiąże się również z przydzieleniem pewnych zadań. Takie zlecenie oparte jest na zaufaniu do domownika, umożliwiającym rolnikowi zajęcie się w tym samym czasie innymi pracami, połączonemu z pewnością, że domownik wykona powierzone prace. Pomiędzy domownikiem a rolnikiem wytwarza się więź podobna do relacji powstałych w wyniku podjęcia zatrudnienia przez pracownika. Bez pomocy domownika rolnik musiałby zatrudnić inną osobę dla prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa.
Ponadto sądownictwo zauważa, iż dla uznania, że praca w gospodarstwie rolnym miała charakter stały, nie wystarczy jedynie ustalenie, że osoba bliska rolnikowi wykonywała jakiekolwiek zabiegi agrotechniczne związane z prowadzoną produkcją rolną, realizując w ten sposób dyspozycje rolnika prowadzącego dane gospodarstwo rolne. O stałej pracy można bowiem mówić tylko wtedy, gdy pomoc na rzecz rolnika była (lub mogła być) świadczona w rozmiarach istotnych dla funkcjonowania gospodarstwa. Zatem przy ustaleniu stażu pracowniczego nie uwzględnia się każdej, jakiejkolwiek pracy w gospodarstwie rolnym. Zaliczeniu podlega tylko praca stała o istotnym znaczeniu dla prowadzonej działalności rolniczej. Doraźna pomoc, zwyczajowo świadczona przez członków rodziny rolnika, nie stanowi stałej pracy w gospodarstwie rolnym wpływającej na wysokość wysługi lat ustalanej dla celów pracowniczych. Ponadto sformułowania „stała praca”, „staż pracy”, „uprawnienia pracownicze” wskazują, że przy zaliczaniu do przedmiotowego stażu w rachubę mogą wchodzić tylko okresy wykonywania zajęć o charakterze i systemie przynajmniej zbliżonym do pracowniczego. Rzecz jasna uczęszczanie do szkoły nie wyklucza uznania, iż doszło do zerwania więzi domownika z rolnikiem. Jednakże okoliczność ta musi zostać zbadana i oceniona w toku postępowania prowadzonego przez organ.
USTALENIE PRAWA DO WZROSTU UPOSAŻENIA
Stosunek służbowy policjanta ma charakter administracyjny. Zgodnie z § 5 ust. 4 rozporządzenia z 6 grudnia 2001 r. termin nabycia prawa do wzrostu uposażenia zasadniczego z tytułu wysługi lat oraz procentową jego wysokość określa się w decyzji ustalającej lub zmieniającej wysługę lat w trybie określonym w ust. 2 i 3, z uwzględnieniem przepisów o przedawnieniu. Oznacza to, iż wniosek policjanta o zaliczenie okresu pracy w charakterze domownika w gospodarstwie rolnym do stażu służby wszczyna postępowanie administracyjne. Postępowanie to toczy się według przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego z uwzględnieniem przepisów ustawy o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy. Efektem tego postępowania jest wydanie decyzji o ustaleniu prawa do procentowego wzrostu uposażenia zasadniczego lub odmowa wydania takiej decyzji.
Zgodnie z treścią art. 3 ustawy z 20 lipca 1990 r. na wniosek zainteresowanego właściwy urząd gminy jest obowiązany stwierdzić w drodze zaświadczenia okresy pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Jeżeli organ nie dysponuje dokumentami uzasadniającymi wydanie zaświadczenia o pracy, zawiadamia o tej okoliczności na piśmie. W takim wypadku okresy pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym mogą być udowodnione zeznaniami co najmniej dwóch świadków zamieszkujących w tym czasie na terenie, na którym jest położone to gospodarstwo rolne. W praktyce przesłuchania świadków dokonuje gmina na formularzach urzędowych. Przez wiele lat uznawano, iż organ, który de facto prowadzi postępowanie w sprawie ustalenia prawa do wzrostu uposażenia zasadniczego z tytułu wysługi lat za okresy pracy w charakterze domownika w indywidualnym gospodarstwie rolnym, jest związany treścią zeznań. W związku z tym, że zeznania te były lakoniczne, zasadniczo nie miały jakichkolwiek walorów merytorycznych pozwalających na ocenę przedstawianych faktów, organy Policji podjęły działania mające na celu uzyskanie możliwości pogłębionego przeprowadzenia dowodu z tego źródła. W efekcie otrzymano stanowisko sądów administracyjnych dopuszczające samodzielne przesłuchanie świadków przez organ właściwy z uwagi na przedmiot postępowania, w tym także na etapie postępowań odwoławczych.
Prowadząc postępowanie w sprawie ustalenia prawa do wzrostu uposażenia zasadniczego policjanta, organ może, a nawet powinien, rozważyć potrzebę samodzielnego, dodatkowego przesłuchania zawnioskowanych osób, co pozwoli na rzetelną ocenę wiarygodności ich zeznań. Organ ma także prawo weryfikowania, przez bezpośrednie przesłuchanie, zeznań złożonych uprzednio przez świadków na piśmie. Dowód taki podlega ocenie w trybie art. 80 kpa, a następnie ocena ta powinna znaleźć odzwierciedlenie w uzasadnieniu decyzji, zgodnie z treścią art. 107 § 3 kpa. Należy przy tym pamiętać, iż organ może i powinien oceniać dowód z przesłuchania świadków zgodnie z zasadami logiki i doświadczenia życiowego, a także w kontekście innych zebranych dowodów. Organ nie ma przy tym obowiązku poszukiwania innych świadków, niż tych, których wskazał zainteresowany policjant. Jeśli zatem świadek nie pamięta pewnych zdarzeń czy okoliczności, a jedynie to, że ogólnie widywał lub nawet widział wnioskującego podczas pracy, nie oznacza jeszcze, iż rzeczywiście stała praca w charakterze domownika został potwierdzona. Ważne jest bowiem to, co widział i w jakich okolicznościach widywał tę osobę.
Niejednokrotnie bowiem okazuje się, iż świadkowie w gruncie rzeczy „widzieli cokolwiek” niejako przy okazji prowadzenia własnego gospodarstwa, a o tym, że domownik pracował, świadczy już samo stwierdzenie: „bo ojciec miał pole i ciągnik” albo „no bo mieli te zwierzęta”. W administracyjnym toku postępowania tego typu domniemania faktyczne nie mogą przesądzić o przyznaniu praw.
mec. Magdalena Będziejewska-Michalska
radca prawny w Biurze Kadr, Szkolenia i Obsługi Prawnej KGP