Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 14 grudnia 2017 r. o sygn. akt K 17/14 orzekł niezgodność z art. 41 ust. 1 i art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP między innymi art. 219 § 2 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim przewiduje przeszukanie osoby, nie określając granic tego przeszukania, art. 15 ust. 1 pkt 5 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji w zakresie, w jakim uprawnia policjantów do dokonania kontroli osobistej, nie określając granic tej kontroli, oraz art. 15 ust. 7 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem dokonywania kontroli osobistej.

Zgodnie ze standardami określonymi w art. 41 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą, a pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Ponadto na podstawie art. 47 Konstytucji RP każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Natomiast ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, jednakże ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Dodać należy, że zgodnie ze standardami określonymi w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Natomiast w myśl art. 77 ust. 2 Konstytucji RP ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw.

W związku z tym ustawodawca dokonał w ustawie z 14 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 2399) zmiany przepisów kwestionowanych przez Trybunał Konstytucyjny. Zmiany te weszły w życie 25 grudnia 2018 r.

W szczególności zmianie uległ art. 15 ust. 1 pkt 5 ustawy. Określone zostały okoliczności, w jakich można dokonać kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i ładunków w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego – mianowicie w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary lub w celu znalezienia broni, przedmiotów niebezpiecznych mogących stanowić dowód przestępstwa, których posiadanie jest zabronione, podlegających przepadkowi. Ustawodawca przy tym uregulował odrębnie zasady dotyczące kontroli osobistej (art. 15d) oraz kontroli bagażu (art. 15e). Ponadto ustawodawca uregulował sprawdzenie prewencyjne, a także usankcjonował prawnie wydawanie przez policjantów poleceń określonego zachowania się.

KONTROLA OSOBISTA

Kontrola osobista polega obecnie na sprawdzeniu zawartości odzieży i obuwia osoby kontrolowanej (na tej osobie lub po ich zdjęciu), zawartości podręcznego bagażu oraz innych przedmiotów, które osoba kontrolowana posiada przy sobie, przy czym sprawdzenia dokonuje się wzrokowo, manualnie lub z wykorzystaniem psa służbowego, lub innych środków technicznych adekwatnych ze względu na cel kontroli. Ponadto istnieje możliwość sprawdzenia jamy ustnej, nosa, uszu oraz włosów osoby kontrolowanej, a także jej miejsc intymnych (tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach). Metodami możliwymi do tego rodzaju sprawdzenia są metoda wzrokowa lub manualna.

Ustawodawca zwraca szczególną uwagę na poszanowanie godności osobistej osoby kontrolowanej, zakazując pozostawienie takiej osoby całkowicie bez odzieży (art. 15d ust. 2). Kontroli dokonuje policjant tej samej płci co osoba kontrolowana i w miejscu niedostępnym w czasie kontroli dla osób postronnych. Od tego warunku można odstąpić tylko w okolicznościach mogących stanowić zagrożenie życia lub zdrowia ludzkiego lub mienia.

Wprowadzono możliwość dokonywania kontroli przy udziale osoby przybranej oraz osoby wskazanej przez osobę kontrolowaną. Udział tych osób nie może jednak stanowić reguły, ale być wyjątkiem od „normalnego” przebiegu kontroli. Wydaje się zasadne traktowanie tych przepisów jako instrumentu transparentności zachowań oraz gwarancji ochronnych, również dla funkcjonariuszy.

Przed podjęciem kontroli osobistej funkcjonariusz powinien podać swój stopień, imię i nazwisko i to w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych przez osobę kontrolowaną. Zatem jeśli osoba taka wyrazi wolę zanotowania tych danych, funkcjonariusz ma obowiązek je podać w sposób wyraźny. Natomiast policjant nieumundurowany okazuje ponadto legitymację służbową w taki sposób, aby osoba kontrolowana miała możliwość odczytać i zanotować numer i organ, który wydał legitymację oraz nazwisko policjanta. Ustawodawca posłużył się pojęciami „odnotować” i „zanotować”, tym samym powstaje pytanie o możliwość nagrania wypowiedzi funkcjonariusza lub wykonania zdjęcia legitymacji służbowej. Za słuszne należy przyjąć uznanie, że przepis nie daje takich uprawnień osobie kontrolowanej. Oba użyte w regulacji pojęcia mają wspólny trzon „notować”, który oznacza zapisywać, spisywać. Natomiast czasownik „odnotować” odnosi się do sytuacji polegającej na „przyjęciu czegoś do wiadomości” „zapoznaniu się z czymś”. Z kolei „zanotować” odnosi się do formy utrwalenia stanu rzeczywistego. Jakkolwiek technologia umożliwia zarówno odnotowanie lub zanotowanie w formie elektronicznej, to jednakże trzeba pamiętać, że przepisy ustawy nie uprawniły osoby kontrolowanej do posiadania fotokopii legitymacji i próbki głosu funkcjonariusza.

Policjant jest obowiązany wskazać podstawę prawną i przyczyny podjęcia kontroli osobistej. Ma także prawo legitymowania osoby kontrolowanej oraz innych osób, jeśli uczestniczą w czynności, wezwać osobę kontrolowaną do dobrowolnego wydania broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów lub mogących służyć do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary lub przedmiotów mogących stanowić dowód w postępowaniu, a także podlegających przepadkowi. Policjant może zażądać, aby osoba kontrolowana opróżniła kieszenie oraz inne przedmioty, które posiada przy sobie, a nawet żądać przyjęcia określonej postawy ciała, umożliwiającej sprawdzenie miejsc intymnych.

Z czynności kontroli sporządza się protokół na żądanie osoby kontrolowanej, o czym należy ją pouczyć. Protokół sporządza się także w przypadku, gdy w wyniku kontroli znaleziono broń lub przedmioty niebezpieczne lub mogące stanowić dowód przestępstwa, lub których posiadanie jest zabronione, jak też te, które podlegają przepadkowi. W pozostałych przypadkach fakt, miejsce, okoliczności, osoby biorące udział ujawnia się w dokumentacji służbowej.

Funkcjonariusz poucza także osobę kontrolowaną o prawie do złożenia zażalenia. Wydaje się, że pouczenie to powinno wskazywać sąd, do którego można wnieść zażalenie, sposób jego zaskarżenia (tzw. droga pośrednia), termin na jego złożenie oraz zakres zaskarżenia. Zażalenie przysługuje bowiem jedynie na zasadność, legalność i prawidłowość dokonania kontroli. Zatem sąd będzie badać, czy istniały podstawy do przeprowadzenia kontroli, czy zastosowany zakres i metody sprawdzeń były zgodne z przepisami ustawy i czy były podyktowane okolicznościami sprawy oraz czy zachowano wszelkie wymogi proceduralne.

Konsekwencją prawną stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości dokonania kontroli jest zawiadomienie przez sąd prokuratora i kierownika jednostki organizacyjnej Policji nadrzędnej nad jednostką organizacyjną, w której pełni służbę policjant, który dokonał kontroli.

KONTROLA BAGAŻU

Przeglądanie bagażu lub sprawdzenie ładunków polega na wzrokowej i manualnej kontroli oraz na wykorzystaniu psa służbowego. Czynności te wykonuje się zawsze w obecności posiadacza bagażu lub ładunku lub przedstawiciela przewoźnika, spedytora lub agenta morskiego. W szczególnie uzasadnionym przypadkach, wskazanych w art. 15e ust. 4, możliwe jest podjęcie kontroli bez udziału ww. osób. Ustawodawca wprowadził prawo żądania przez funkcjonariusza udostępnienia bagaży, ich wyjęcia, otwarcia i pokazania zawartości, jak też udostępnienia przestrzeni bagażowej. Tak określonemu prawu odpowiada ustawowo sformułowany obowiązek udostępnienia. Z czynności kontroli bagażu sporządza się protokół na żądanie osoby uprawnionej, w obecności której dokonano tych czynności, lub gdy znaleziono broń lub przedmioty niebezpieczne, lub mogące stanowić dowód przestępstwa, lub których posiadanie jest zabronione, jak też te, które podlegają przepadkowi.

Również na takie czynności kontrolne posiadaczowi bagaży lub ładunków, przedstawicielowi przewoźnika, spedytorowi i agentowi morskiemu, w obecności którego dokonano czynności sprawdzenia, przysługuje zażalenie na zasadach określonych dla kontroli osobistej.

SPRAWDZENIE PREWENCYJNE

Ciekawym rozwiązaniem jest uregulowanie tzw. sprawdzenia prewencyjnego. Jednym z głównych zadań Policji jest ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra, a także ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania. Zadanie to wyraża się także w przeciwdziałaniu zaistnieniu takich zdarzeń. Sprawdzenie prewencyjne osób i bagażu może nastąpić:

1) w celu ochrony przed bezprawnymi zamachami na życie lub zdrowie osób lub mienie, lub w celu ochrony przed nieuprawnionymi działaniami skutkującymi zagrożeniem życia lub zdrowia, lub bezpieczeństwa i porządku publicznego,

2) w celu zapobiegania zdarzeniom o charakterze terrorystycznym – związane z dostępem na teren obiektów lub obszarów ochranianych przez Policję lub w związku z zabezpieczeniem przez Policję imprez masowych lub zgromadzeń.

Jeżeli sprawdzenie to jest wykonywane z uwagi na dostęp do określonych terenów, obszarów, obiektów, wejściem na imprezę masową lub zgromadzenie zabezpieczane przez Policję, a osoba odmawia poddania się sprawdzeniu prewencyjnemu funkcjonariusz Policji ma prawo odmówić jej wstępu, a także uniemożliwić udział w imprezie albo zgromadzeniu.

Ponadto sprawdzenie prewencyjne obejmuje osoby zatrzymane, doprowadzone, poszukiwane i konwojowane przez Policję.

Sprawdzenia prewencyjnego dokonuje się:

– z zastosowaniem środków adekwatnych w zakresie niezbędnym do realizacji celu podejmowanych czynności,

– w sposób najmniej uciążliwy,

– z poszanowaniem godności osoby kontrolowanej.

Ustawodawca przewiduje dokonanie sprawdzenia prewencyjnego nie tylko metodą manualną, ale także przez użycie środków technicznych czy psa tropiącego.

Ustawa przyznaje duże uprawnienia policjantom w ramach sprawdzenia osób zatrzymanych, doprowadzanych czy konwojowanych. Należą do nich: żądanie zdjęcia odzieży i obuwia, zdjęcie osobie kontrolowanej odzieży i obuwia, dokonaniu oględzin ciała, żądaniu wydania oraz oddania do depozytu w celu zajęcia lub zabezpieczenia pieniędzy, kart kredytowych, czeków, weksli i innych środków płatniczych, przedmiotów wartościowych, dokumentów tożsamości, środków łączności, urządzeń technicznych służących do rejestrowania i odtwarzania informacji, przedmiotów zagrażających życiu i zdrowiu lub bezpieczeństwu, w tym np. broni, przedmiotów mogących stanowić dowód w postępowaniu, w toku którego prowadzono kontrolę lub przedmiotów podlegających przepadkowi. Do zadań wykonywanych w ramach sprawdzenia prewencyjnego należy także odebranie ww. przedmiotów i przyjęcie ich do depozytu, zabezpieczenie ich lub zajęcie.

Sprawdzenie takie prowadzi się na zasadach przyjętych dla kontroli osobistej. Na sposób prowadzenia sprawdzenia przysługuje zażalenie do właściwego miejscowo prokuratora.

WYDAWANIE POLECEŃ OKREŚLONEGO ZACHOWANIA SIĘ

Dodatkowo nowelizacja ustawy o Policji wprowadza nowe uprawnienie Policji wynikające z art. 15 ust. 1 pkt 10 ustawy o Policji – wydawanie osobom poleceń określonego zachowania. Oznacza to, że od dnia wejścia w życie ustawy policjant ma prawo wydawania osobom poleceń określonego zachowania się, w granicach niezbędnych do wykonywania czynności określonych w art. 15 ust. 1 w pkt 1–5 lub 9 ustawy o Policji lub wykonywania innych czynności służbowych podejmowanych w zakresie i w celu realizacji ustawowych zadań Policji lub w granicach niezbędnych do ochrony przed zatarciem śladów przy zabezpieczaniu miejsca zdarzenia lub w celu uniknięcia bezpośredniego zagrożenia bezpieczeństwa osób lub mienia, gdy jest to niezbędne do sprawnej realizacji zadań Policji albo uniknięcia zatarcia śladów przestępstwa lub wykroczenia.

Przepis ten nie wskazuje ani formy, ani zakresu czy też sposobu wydawania poleceń. Sposób postępowania przy wykonywaniu tych uprawnień oraz wzory dokumentów stosowanych przy realizacji tych czynności zostanie określony przepisami rozporządzenia Rady Ministrów. Brak przedmiotowych przepisów wykonawczych nie uprawnia do zaniechania ich wykonywania.

Funkcjonariusze, mimo braku rozporządzenia Rady Ministrów, mogą, a także powinni korzys-tać z przysługujących im uprawnień. Opisane w ust. 10 polecenia i czynności mogą stanowić szeroką gamę zachowań policjantów. Jednakże w każdym przypadku należy realizować je w sposób jasny i zrozumiały (np. formułując krótkie zwięzłe polecenia), wykorzystując w tym celu dostępne (i zgodne z prawem) środki techniczne. Natomiast wydanie polecenia czy podjęcie innej czynności powinno być odnotowane w notatniku służbowym, notatce służbowej lub protokole z przeprowadzonych czynności wraz ze wskazaniem czasu i miejsca przeprowadzenia czynności, osoby, wobec której wydano polecenie określonego zachowania się, oraz celu i opisu czynności.

Istotnym elementem, o którym trzeba pamiętać, a który stanowi wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, jest prawo złożenia zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora. Prawo to przysługuje osobom, wobec których polecenie zostało wydane lub inna czynność służbowa została podjęta. Zażalenie przysługuje na sposób wydawania poleceń określonego zachowania się lub wykonania innych czynności służbowych.

mec. MAGDALENA MICHALSKA-BĘDZIEJEWSKA
radca prawny w BKiS KGP
(Artykuł ten nie wyczerpuje obszernej tematyki związanej z kontrolą i sprawdzeniem osób i bagażu, ale wskazuje ogólne kierunki zmian ustawowych uprawnień Policji.)