Art. 50 Konstytucji RP zapewnia nienaruszalność mieszkania. Oznacza to, że przeszukanie mieszkania, pomieszczenia, a także pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie i w sposób w niej określony. Jest on swoistą delegacją ustawową dla przepisów ustaw zwykłych, określających warunki dopuszczalności przeszukania. W obowiązujących rozwiązaniach ustawowych przeszukanie, jako środek ingerujący w prawa i wolności obywatelskie, w zasadzie jest zarezerwowane dla postępowań karnych.

Ten stan prawny ulegnie pewnej zmianie 27 sierpnia 2018 r. Tego dnia wejdzie w życie nowy przepis – art. 59811a ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 155, z 2017 r. poz. 2491, z 2018 r. poz. 5, 138, 416), dalej zwanej „k.p.c.”. Wprowadza go ustawa z 26 stycznia 2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz.U. poz. 416).

PODSTAWA PRAWNA

Ustawa ta określa zasady i tryb postępowania Ministra Sprawiedliwości, polskich sądów oraz innych polskich organów w sprawach objętych czterema aktami prawa międzynarodowego i wspólnotowego, tj.:

1) Europejską konwencją o uznaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzoną w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r. nr 31, poz. 134 i 135 oraz z 1997 r. nr 32, poz. 196)1;

2) Konwencją dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzoną w Hadze 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 108, poz. 528 oraz z 1999 r. nr 93, poz. 1085)2;

3) Konwencją o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzoną w Hadze 19 października 1996 r. (Dz.U. 2010 r. nr 172, poz. 1158)3;

4) rozporządzeniem Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczącym jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającym rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.Urz. UE L 347/32 z 24.12.2009 r.)4.

Nowy przepis uprawnia Policję do dokonywania przeszukania pomieszczeń i innych miejsc w celu ustalenia miejsca pobytu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu. Dokonywane będzie wyłącznie na podstawie postanowienia sądu wydawanego na wniosek kuratora sądowego. Warunek wydania przez sąd postanowienia to istnienie uzasadnionych podstaw do przypuszczenia, że osoba podlegająca przymusowemu odebraniu znajduje się w danym pomieszczeniu lub innym miejscu. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu tej ustawy: Wnioski płynące z analizy stosowania przepisów o przymusowym odbieraniu osoby i monitoringu tej kategorii spraw oraz wykładnia obowiązujących przepisów dotyczących uprawnień Policji dowodzą, że wprowadzenie zawartych w niniejszym projekcie zmian jest konieczne w celu udzielenia Policji legitymacji do dokonywania przeszukań pomieszczeń w celu ujawnienia osoby podlegającej odebraniu. Zmiany te przyczynią się do skuteczniejszego wykonywania orzeczeń sądowych w najtrudniejszych przypadkach.

PRZYMUSOWE ODEBRANIE DZIECKA

Prezentując nowe uprawnienie Policji w procedurze odebranie przez kuratora sądowego osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, czyli prawo Policji do przeszukania, należy pamiętać, że przymusowe odebranie osoby określają przepisy art. 5981–59814 Oddziału 5 pt. „Sprawy o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką” w Rozdziale 2 k.p.c.

W obowiązującym stanie prawnym zgodnie z art. 59810 k.p.c.5: Na żądanie kuratora sądowego Policja jest zobowiązana do udzielenia mu pomocy przy czynnościach związanych z przymusowym odebraniem osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. W tym kontekście warto przypomnieć opublikowany w 113. numerze miesięcznika „Policja 997” z sierpnia 2014 r. artykuł mł. insp. Dariusza Prządki, radcy ówczesnego Wydziału Prewencji Biura Prewencji i Ruchu Drogowego KGP, pt. „Odebranie dziecka”6. Tezy w nim zawarte niewątpliwie nadal są aktualne. Warto jednak zauważyć, że pomoc Policji powinna być realizowana przez wyznaczonego funkcjonariusza i polegać na zapewnieniu osobistego bezpieczeństwa kuratorowi i osobie podlegającej odebraniu oraz na zapewnieniu porządku w miejscu przeprowadzenia czynności. Czynności funkcjonariuszy Policji powinny być dokonywane w taki sposób, by nie naruszały dobra osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, w szczególności by nie doznała ona krzywdy fizycznej lub moralnej. Jeżeli zobowiązany lub inne osoby przeszkadzają w wykonywaniu orzeczenia w miejscu pobytu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, na żądanie kuratora sądowego Policja usuwa te osoby z miejsca wykonywania orzeczenia (art. 59811 § 3 k.p.c.). Możliwe jest również – co podkreśla się w doktrynie – złożenie zawiadomienia oraz wszczęcie postępowania karnego, jeżeli zachowanie zobowiązanego lub innych osób nosi znamiona przestępstwa.

PRZESZUKANIE PODCZAS PRZYMUSOWEGO ODEBRANIA OSOBY

Wchodzący w życie w sierpniu 2018 r. przepis art. 59811a k.p.c. określa warunki, jakim powinno podlegać przeszukanie w celu ujawnienia i odebrania osoby. Mając na względzie ułatwienie policjantom poznania istoty ich nowego uprawnienia, zestawiono w tabeli przepisy procedur cywilnej i karnej, odnoszące się do przeszukania pomieszczenia lub innego miejsca. 

Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, podstawą przeprowadzenia przeszukania w celu ustalenia miejsca pobytu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu, o którym mowa w art. 59811a k.p.c., będzie niewykonanie orzeczenia o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką i ukrywanie tej osoby oraz istnienie uzasadnionych podstaw do przypuszczenia, że osoba ta w danym pomieszczeniu lub innym miejscu może przebywać (§ 1). W kontekście celu tego przeszukania należy pamiętać, że na podstawie art. 5983 k.p.c. sąd może zażądać ustalenia miejsca pobytu przez Policję osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, jeżeli miejsce jej pobytu nie jest znane. Jednakże, o czym należy pamiętać, przepis ten dotyczy przypadku, gdy miejsce pobytu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką nie jest znane w toku postępowania mającego na celu orzeczenie odebrania tej osoby, a nie w toku wykonywania takiego orzeczenia.

Przeszukanie to będzie dokonywane przez Policję wyłącznie na polecenie sądu mającego postać postanowienia wydawanego na wniosek kuratora sądowego (§ 1, § 2). Na postanowienie sądu będzie przysługiwało zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone (§ 9). Zgodnie z przepisem art. 15 ust. 1 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2017 r. poz. 2067, z późn. zm.) policjanci, wykonując czynności, o których mowa w art. 14 ustawy o Policji, czyli czynności na polecenie sądu w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach, mają prawo przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach k.p.k. i innych ustaw. Dalej ustawa o Policji stanowi, że przeszukiwanie osób i pomieszczeń powinno być wykonywane w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, wobec której zostają podjęte, a na sposób jego prowadzenia przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora. Oznacza to, że na sposób prowadzenia przez policjantów przeszukania w celu ustalenia miejsca pobytu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu będzie przysługiwało zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora (ale nie sądu).

Przepis § 6 art. 59811a k.p.c. stanowi, że przedmiotowe przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości. W kontekście tego przepisu jawi się pytanie: czy możliwe będzie tzw. siłowe wejście do pomieszczenia, w szczególności gdy osoba, u której przeszukanie ma być dokonane, odmawia „otwarcia drzwi”? Jak się wydaje przywołany przepis daje przyzwolenie na tzw. wejście siłowe. Przepis dopuszcza bowiem przeprowadzenie przeszukania, nawet z „wyrządzeniem potrzebnych szkód i dolegliwości”, jednakże z zachowaniem umiaru. Przy takiej konstrukcji przepisu nie byłoby słusznym wyprowadzanie wniosku o wykluczeniu „siłowego wejścia” do pomieszczenia, by przeprowadzić w nim wspomniane przeszukanie. Możliwy jest jednak wniosek odmienny.

Zgodnie z przepisem § 3 art. 59811a k.p.c. w chwili przystąpienia do tego przeszukania należy osobie, u której przeszukanie ma być dokonane, doręczyć postanowienie sądu (a nie jak w procedurze karnej tylko je okazać). Obowiązanym do doręczenia będzie funkcjonariusz Policji wyznaczony do jego przeprowadzenia. Nie powinno więc budzić wątpliwości, że doręczenie dokonywane będzie w miejscu prowadzenia czynności przez wręczenie odpisu postanowienia sądu osobie, u której przeszukanie ma być dokonane7. Doręczenie będzie potwierdzane pisemnie przez odbiorcę.

UCZESTNICY PRZESZUKANIA

Przepis art. 59811a k.p.c. określa także uczestników przeszukania. Stanowi on, że podczas tego przeszukania, podobnie jak w procedurze karnej, może być obecna osoba, u której przeszukanie ma być dokonane (§ 4). Ma ona prawo wskazania osoby, która będzie obecna podczas przeszukania, jednakże pod warunkiem, że obecność takiej osoby nie uniemożliwi tego przeszukania albo nie utrudni go w istotny sposób. Jak się wydaje, decyzję o dopuszczeniu do obecności tej osoby podejmuje funkcjonariusz Policji wyznaczony do jego przeprowadzenia. O tym uprawnieniu należy poinformować osobę, u której dokonywane ma być przeszukanie. Nadto ustawodawca przewidział, że w przypadku, gdy przy przeszukaniu nie ma osoby, u której przeszukanie ma być dokonane, to podobnie jak w procedurze karnej, należy do przeszukania przywołać przynajmniej jednego domownika lub inną osobę (§ 5). Uprawnionym do przywołania, co jest oczywiste, będzie funkcjonariusz Policji wyznaczony do przeprowadzenia przeszukania. Autorowi nie są znane motywy odstąpienia przez ustawodawcę od wymogu, by przywołany domownik był dorosły.

Z aprobatą natomiast należy odnieść się do rozwiązania, że przywołana może być także „inna osoba”, a nie, jak w procedurze karnej, tylko sąsiad. Podczas przeszukania obecny być może, co wydaje się oczywiste, kurator sądowy, który wykonuje postanowienie o przymusowym odebraniu, oraz uprawniony, o którym mowa w art. 5989 k.p.c., czyli osoba, której przekazuje się osobę po jej przymusowym odebraniu. W tym miejscu należy przywołać przepis art. 5989 k.p.c.8, który stanowi, że przymusowe odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką i oddanie jej uprawnionemu może nastąpić tylko w obecności uprawnionego albo osoby przez niego upoważnionej lub przedstawiciela instytucji przez niego upoważnionej. I dalej, stanowi, że jeżeli żadna z tych osób nie stawi się w terminie wyznaczonym przez kuratora sądowego, czynność nie będzie dokonana. Oznacza to, że zasadą powinna być obecność uprawnionego (albo osoby przez niego upoważnionej lub przedstawiciela instytucji przez niego upoważnionej) podczas czynności przeszukania w celu ustalenia pobytu osoby. Brak takiej osoby (lub upoważnionych przezeń) podczas przeszukania, w przypadku potwierdzenia pobytu tej osoby, uniemożliwi jej przymusowe odebranie, a przynajmniej przerwanie przeszukania do czasu jej przybycia do miejsca jego dokonywania. Należy także pamiętać, że Policja dokonuje przeszukania tylko w celu ustalenia miejsca pobytu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu i że Policja nie ma uprawnienia do przymusowemu odebrania osoby po ustaleniu jej pobytu. Konkludując, wydaje się że właściwą będzie praktyka takiego przygotowywania przez Policję tego przeszukania, by w sytuacji, gdy Policja przystąpi do jego dokonania, był zapewniony w nim udział tych wszystkich podmiotów, które są niezbędne, by doszło do skutecznego przymusowego odebrania osoby.

DOKUMENTACJA

Z czynności przeszukania będzie sporządzany przez Policję protokół, którego odpis niezwłocznie będzie przesyłany sądowi, oczywiście temu, który wydał wcześniej stosowne postanowienie (§ 8). Oryginał protokołu przeszukania będzie pozostawał w jednostce Policji, która przeszukania dokonywała. Ustawa określa zawartość tego protokołu. Tak więc będzie on zawierał: wskazanie postanowienia sądu, wskazanie jego czasu i miejsca oraz osób w nim uczestniczących, opis jego przebiegu, oświadczenia i wnioski osób w nim uczestniczących, a także w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu przeszukania. W Komendzie Głównej Policji planuje się przygotowanie, w konsultacji z Ministerstwem Sprawiedliwości, wzoru formularza przeszukania w celu ustalenia miejsca pobytu osoby. 

insp. w st. sp. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista w BK KGP

1 http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19960310134/O/D19960134.pdf.

2 http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19951080528/O/D19950528.pdf.

3 http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20101721158/O/D20101158.pdf.

4 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32003R2201&from=PL.

5 Przepis z dniem 27 sierpnia 2018 r. nie zmienia się.

6 http://www.gazeta.policja.pl/997/archiwum-1/2014/numer-113-082014/101895,Odebranie-dziecka.html.

7 Art. 140 § 1 k.p.c. stanowi, że pisma i orzeczenia doręcza się w odpisach.

8 Przepis w nowym brzmieniu wejdzie w życie z dniem 27 sierpnia 2018 r.

Kodeks postępowania cywilnego

Art. 59811a
§ 1. W celu ustalenia miejsca pobytu osoby podlegającej przymusowemu odebraniu sąd, na wniosek kuratora sądowego, może postanowić o dokonaniu przeszukania pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba ta się tam znajduje.

§ 2. Przeszukania dokonuje Policja na podstawie postanowienia sądu.

§ 3. Postanowienie sądu doręcza się osobie, u której przeszukanie ma być dokonane, w chwili przystąpienia do tej czynności.

§ 4. Podczas przeszukania może być obecna osoba, o której mowa w § 3, kurator sądowy, który wykonuje postanowienie o przymusowym odebraniu, oraz uprawniony, o którym mowa w art. 5989. Podczas przeszukania może być także obecna osoba wskazana przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, o ile nie uniemożliwia to przeszukania albo nie utrudnia go w istotny sposób.

§ 5. Jeżeli przy przeszukaniu nie ma osoby, o której mowa w § 3, należy do przeszukania przywołać przynajmniej jednego domownika lub inną osobę.

§ 6. Przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.

§ 7. Protokół przeszukania sporządza Policja, a jego odpis niezwłocznie przesyła sądowi.

§ 8. Protokół przeszukania zawiera: wskazanie postanowienia sądu, oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących, przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski osób w niej uczestniczących, a także w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności.

§ 9. Na postanowienie o dokonaniu przeszukania przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone.

Kodeks postępowania karnego

Art. 219 §
1. W celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, a także w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym, można dokonać przeszukania pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy tam się znajdują.

Art. 220 § 1. Przeszukania może dokonać prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora Policja, a w wypadkach wskazanych w ustawie – także inny organ.

Art. 220 § 2. Postanowienie sądu lub prokuratora należy okazać osobie, u której przeszukanie ma być przeprowadzone.

§ 3. Jeżeli przy przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza lokalu, należy do przeszukania przywołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada

Art. 227. Przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.

Art. 229. Protokół zatrzymania rzeczy lub przeszukania powinien, oprócz wymagań wymienionych w art. 148 i art. 148a, zawierać oznaczenie sprawy, z którą zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie ma związek, oraz podanie dokładnej godziny rozpoczęcia i zakończenia czynności, dokładną listę zatrzymanych rzeczy i w miarę potrzeby ich opis, a nadto wskazanie polecenia sądu lub prokuratora. Jeżeli polecenie nie zostało uprzednio wydane, zamieszcza się w protokole wzmiankę o poinformowaniu osoby, u której czynność przeprowadzono, że na jej wniosek otrzyma postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia czynności.

Art. 236 § 1. Na postanowienie dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone; zażalenie na postanowienie wydane lub czynność dokonaną w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie.