Jako miasto przygraniczne borykało się na co dzień ze zjawiskami typowymi dla okresu międzywojnia: permanentnym szmuglem, pospolitym bandytyzmem, a także napadami bolszewickich band dywersyjnych, które przenikały do Polski, aby siać zamęt i terror.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919–1920 r. na terenach tych padło wielu polskich żołnierzy. Ich groby, rozsiane po lasach i polach białoruskich nizin oraz wiejskich cmentarzykach, długo czekały na wspólną żołnierską nekropolię. Jej budowa była możliwa dopiero pod koniec lat dwudziestych XX wieku, kiedy władze podjęły decyzję o zebraniu szczątków żołnierzy polskich, poległych na ziemi wilejskiej w okresie wojny z bolszewikami i pochowaniu ich na wspólnym cmentarzu. Na mocy tej decyzji istniejący już w Wilejce cmentarz prawosławno-katolicki powiększył się o kwaterę wojskową.
Uroczyste jej otwarcie odbyło się w 1928 r., a dwa lata później, 23 czerwca 1930 r., nekropolię odwiedził Prezydent RP Ignacy Mościcki. Wtedy też odsłonił obelisk z tablicą inskrypcyjną, na której wygrawerowano napis: Poległym w obronie granic Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1919–20 r.
W kwaterze znajdują się dziś 234 ziemne mogiły w betonowych obramowaniach, zwieńczonych wysokimi kutymi żelaznymi krzyżami. Mogiły rozmieszczone zostały w pięciu rzędach. Pochowano w nich żołnierzy m.in. 1. i 2. DP Legionów oraz 17. DP. Na nagrobkach brak jednak tabliczek inskrypcyjnych.
KWATERA POLICJI PAŃSTWOWEJ
Naprzeciw grobów wojskowych znajduje się kwatera policyjna, na której spoczywają funkcjonariusze Policji Państwowej polegli na służbie w latach 1920–1926 na terenie Wileńszczyzny, Litwy Środkowej oraz późniejszego województwa wileńskiego. Kwatera liczyła pierwotnie 36 ziemnych mogił, ułożonych w trzech rzędach. Każda posiadała betonowe obramowanie oraz wysoki żelazny krzyż.
Do naszych czasów przetrwały 24 mogiły rozmieszczone w dwóch rzędach. Brak na nich tabliczek inskrypcyjnych, jak i umieszczonych wcześniej detali dewocjonalnych. Z relacji mieszkańców Wilejki wynika, że elementy te przed laty zostały powyrywane z grobów przez radzieckich pionierów podczas zbiórki złomu.
Na wprost bramy wejściowej do policyjnej kwatery znajduje się pomnik – stożkowy cokół o wysokości 2,5 metra, wykonany z obrobionych kamieni polnych. Widnieje na nim marmurowa tablica inskrypcyjna z wyrytym wierszem (pisownia oryginalna):
†
Cześć Tym rycerzom Policji Państwowej,
Co tu przyszedłszy w pełni życia sile
Zmarli i leżą w ziemicy kresowej
W nieznanej swojim najbliższym mogile.
Koledzy
Niegdyś kamienny cokół zwieńczał gotujący się do lotu orzeł, trzymający w szponach szablę (nawiązanie do orła rzymskich legionów, tzw. AQUILA – alegoria motta „do końca wierni”). Dzisiaj już go nie ma (trwają prace nad jego rekonstrukcją), policyjne nagrobki także wymagają dalszych remontów i stałej opieki.
BOHATEROWIE OBOWIĄZKU
Na podstawie kwerend przeprowadzonych przez pracowników Biura Historii i Tradycji Policji KGP ustalono biogramy 36 funkcjonariuszy Policji Państwowej, którzy zginęli na służbie i pochowani zostali na cmentarzu w Wilejce. Najwięcej (26) poniosło śmierć z rąk bandytów bądź dywersantów sowieckich, którzy przenikali w latach 20. przez nieszczelną granicę. Kilku policjantów zginęło w nieszczęśliwych wypadkach (na torach kolejowych, na rzece lub w nieznanych okolicznościach).
Niektórzy, na przykład post. Władysław Wiśniewski z Komisariatu Kolejowego PP w Wilnie, wykazali się prawdziwym bohaterstwem. Jak podał tygodnik „Na Posterunku”, do tragedii doszło w pokoju dyżurnego urzędu śledczego, mieszczącym się w gmachu Szkoły Okręgowej PP w Wilnie. 1 stycznia 1923 r. przyprowadzono tam podejrzanego, przy którym podczas rewizji osobistej ujawniono granat. Dyżurny wywiadowca, nie znając konstrukcji ręcznych pocisków, poprosił znajdującego się w pobliżu post. Wiśniewskiego o sprawdzenie, czy jest on zabezpieczony. Wiedział, że post. Wiśniewski był porucznikiem rezerwy WP, więc nie będzie miał z tym trudności. W momencie przekazywania pocisku doszło – z niewiadomych przyczyn – do jego odbezpieczenia. Gdy granat zaczął „syczeć”, post. Wiśniewski wybiegł na klatkę schodową z zamiarem wyrzucenia go. Dostrzegł jednak na schodach kilkunastu młodych policjantów. Zawrócił więc i podbiegł do okna wychodzącego na dziedziniec. Tam jednak też byli funkcjonariusze. Nie widząc innego wyjścia, przycisnął granat do siebie, aby zmniejszyć pole rażenia. Eksplozja urwała bohaterskiemu policjantowi lewą rękę i zmasakrowała jamę brzuszną. Zginął, ratując życie innym.
WSKRZESIĆ PAMIĘĆ
Biuro Historii i Tradycji Policji KGP, realizując wytyczone zadania związane z upowszechnianiem dziejów policyjnej formacji, budowaniem jej tożsamości i etosu służby, podjęło – wraz z Biurem Międzynarodowej Współpracy Policji KGP – inicjatywę objęcia przez Policję opieki nad miejscami pamięci funkcjonariuszy Policji Państwowej, które znajdują się na terenie Republiki Białorusi. Nekropolia w Wilejce jest pierwszym zadaniem, będącym już w trakcie realizacji. Prace, które rozpoczął i prowadzi Instytut Pamięci Narodowej, koncentrują się obecnie nad przywróceniem na cmentarnym obelisku sylwetki białego orła z rozpostartymi skrzydłami. Kolejne przedsięwzięcia do wykonania to odrestaurowanie cmentarzy w Stołpcach i Nieświeżu, na których pochowani zostali funkcjonariusze PP – „bohaterowie obowiązku”, polegli na Kresach w okresie międzywojnia.
Warto podkreślić, że w prace renowacyjno-porządkowe na polskich nekropoliach angażują się chętnie przedstawiciele miejscowej polonii. Przykładem może być Wilejka, gdzie członkowie miejscowego Klubu Kultury Polskiej odnowili z własnej inicjatywy około 230 grobów żołnierzy oraz 20 grobów funkcjonariuszy Policji Państwowej. Wykarczowali również krzaki i samosiejki, wyremontowali uszkodzone nagrobki i pomalowali je białą farbą.
21 lutego br. podpisane zostało porozumienie o współpracy między Prezesem Instytutu Pamięci Narodowej a Komendantem Głównym Policji w zakresie m.in. prowadzenia działalności związanej z upamiętnianiem historycznych wydarzeń, miejsc i postaci w dziejach walk i męczeństwa narodu polskiego w kraju i zagranicą, ze szczególnym uwzględnieniem „bohaterów obowiązku” – funkcjonariuszy Policji Państwowej, a także poszukiwania miejsc spoczynku osób poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie państwa polskiego, poległych w walce z systemem totalitarnym lub wskutek represji totalitarnych i czystek etnicznych.
Krzysztof Musielak
Jerzy Paciorkowski
zdjęcie archiwalne ze zbiorów Ambasady RP w Mińsku i Artur Gaca
Funkcjonariusze PP z woj. wileńskiego, którzy ponieśli śmierć na służbie i pochowani zostali na cmentarzu w Wilejce (obecnie Białoruś):
1. Zajączkowski Edward posterunkowy 23.01.1920
2. Jarmołowicz Bolesław posterunkowy 23.01.1920
3. Kułtan Wacław posterunkowy 13.05.1920
4. Minowski Józef posterunkowy 16.12.1920
5. Gudan Władysław posterunkowy 01.01.1921
6. Lutarewicz Felicjan posterunkowy 12.07.1921
7. Chalecki Jan posterunkowy 15.07.1922
8. Matuszewski Adam posterunkowy 30.08.1922
9. Wiśniewski Władysław posterunkowy 03.01.1923
10. Maścianica Antoni st. posterunkowy 18.01.1923
11. Baran Feliks posterunkowy 08.02.1923
12. Miliszkiewicz Antoni posterunkowy 27.02.1923
13. Ławrynowicz Czesław starszy przodownik 28.05.1923
14. Kulesza Teodor posterunkowy 22.06.1923
15. Mroczkowski Włodzimierz przodownik 04.08.1923
16. Brzozowski Władysław st. posterunkowy 28.08.1923
17. Płonka Franciszek posterunkowy 15.11.1923
18. Żemczugow Szymon posterunkowy 18.03.1924
19. Sobociński Piotr posterunkowy 23.03.1924
20. Sołtys Władysław posterunkowy 07.04.1924
21. Gralewski Feliks posterunkowy 18.05.1924
22. Surowski Jan posterunkowy 18.05.1924
23. Podymkiewicz Paweł posterunkowy 22.07.1924
24. Grechuta Jan posterunkowy 02.12.1924
25. Gajewski Edmund posterunkowy 11.12.1924
26. Paskuda Stefan posterunkowy 29.12.1924
27. Galicki Karol posterunkowy 11.02.1925
28. Stankiewicz Kazimierz posterunkowy 20.02.1925
29. Kapcia Rudolf posterunkowy 04.03.1925
30. Chudzik Edward posterunkowy 17.04.1925
31. Koźniewski Feliks posterunkowy 18.04.1925
32. Rejkowski Stanisław posterunkowy 12.07.1925
33. Sępski Julian posterunkowy 19.07.1925
34. Mackiewicz Władysław posterunkowy 25.07.1925
35. Piwnik Stanisław posterunkowy 03.08.1925
36. Maczukienis Mieczysław posterunkowy 03.03.1926
Wilejka na karcie pocztowej
Wśród różnych działań towarzyszących podjętej wspólnie przez Biura Historii i Tradycji Policji oraz Współpracy Międzynarodowej KGP inicjatywie objęcia opieką miejsc pamięci funkcjonariuszy Policji Państwowej, które znajdują się na terenie dzisiejszej Białorusi, znalazł się również pomysł wydania okolicznościowej karty pocztowej, poświęconej policyjnej nekropolii w Wilejce. Karta opakowana jest w rozkładany blister, na którego okładkach w zwięzłej formie przedstawiono historię cmentarza w Wilejce oraz pochowanych tam funkcjonariuszy Policji Państwowej. Autorami projektu są: nadkom. Zbigniew Bartosiak, naczelnik Wydziału ds. Ceremoniału Policyjnego Gabinetu KGP, oraz podinsp. Lesław Sztangret – grafik z Biura Historii i Tradycji Policji KGP.
Blister znajduje się jeszcze w fazie opracowania, natomiast kartę pocztową wprowadzi niebawem do obiegu Poczta Polska S.A. Na jej awersie znajduje się sylwetka orła wzbijającego się do lotu oraz inskrypcja wiersza (w oryginalnej pisowni), wyrytego w marmurowej tablicy na cmentarnym monumencie. Na rewersie natomiast widnieje artystycznie przetworzona reprodukcja archiwalnego zdjęcia cmentarza w Wilejce z lat 20. ubiegłego stulecia.
Zdjęcie przedstawia umundurowanego policjanta z kobietą (żoną?) na tle obelisku poświęconego funkcjonariuszom PP poległym w służbie. Kobieta trzyma w rękach bukiet kwiatów. Fotografia pochodzi ze zbiorów Ambasady RP w Mińsku i jest jedną z zachowanych reprodukcji obelisku z orłem na cokole.
