W tym zakresie zmieniono treść art. 148, art. 191, art. 197 i art. 304 k.p.k. oraz dodano art. 156a k.p.k., co w pewnym stopniu ma przełożenie na postępowanie w sprawach o wykroczenia. Przepisy art. 148 par. 2a–c oraz art. 156a k.p.k., a także art. 37 par. 13 k.p.o.w. będą stosowane do spraw wszczętych po 7 kwietnia 2015 r.
NOWA PRAKTYKA POSTĘPOWANIA
Ze stanowiska Ministerstwa Sprawiedliwości2 wynika, że nowelizację w zakresie anonimizacji danych adresowych oparto na założeniu, że znajomość przez innych uczestników postępowania danych dotyczących miejsca zamieszkania i pracy pokrzywdzonych, świadków oraz osób zawiadamiających o przestępstwie nie ma wpływu na wartość dowodową zeznań składanych przez te osoby. Zauważono również, że choć zmiany te, z uwagi na ich zakres, nie zapewnią pełnej ochrony danych adresowych tych uczestników postępowania, to jednak w znacznym stopniu utrudnią ich ustalenie przez osoby nieuprawnione, zwłaszcza że znajomość tych danych może ułatwiać lub nawet prowokować zachowania zmierzające do wywierania niezgodnego z prawem wpływu na osoby w ten sposób chronione.
Anonimizacja obejmuje dane dotyczące miejsca zamieszkania oraz miejsca pracy pokrzywdzonego, świadka i osoby zawiadamiającej o przestępstwie także, gdy nie jest ona pokrzywdzonym, a jedynie realizuje społeczny obowiązek denuncjacji3. W wąskim zakresie dotyczy ona danych o miejscu zamieszkania biegłego, gdy zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby najbliższej, i gdy biegły złożył wniosek o ich anonimizację.
Nowe przepisy przewidują więc, odmienną od dotychczasowej, praktykę organów postępowania w odniesieniu do:
1) formalnej fazy przesłuchania świadka lub biegłego (art. 191 par. 1 i par. 1a k.p.k.),
2) wypełniania formalnej części niektórych protokołów w śledztwie lub dochodzeniu (art. 148 par. 2a k.p.k.),
3) niektórych aspektów metodyki prowadzenia czynności procesowej co do istoty sprawy (art. 191 par. 1b i art. 171 par. 1 k.p.k.),
4) dokumentowania w postępowaniu karnym danych dotyczących miejsca zamieszkania i pracy pokrzywdzonego, świadka lub osoby zawiadamiającej o przestępstwie (art. 148 k.p.k.),
5) postępowania z materiałami postępowania zawierającymi wspomniane dane (art. 148 par. 2b–c i art. 156a k.p.k.).
FORMALNA FAZA PRZESŁUCHANIA
Obecnie jeszcze, w myśl art. 191 par. 1 k.p.k. przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka (biegłego)4 o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenie oraz stosunek do stron w ramach tzw. formalnej fazy przesłuchania. Po 7 kwietnia 2015 r. nowe brzmienie przepisu zawęża zakres pytań, jakie należy zadać świadkowi w tej fazie przesłuchania, przez pominięcie pytania o miejsce jego zamieszkania. Dotyczy to również przesłuchania świadka w trybie art. 183 k.p.k. oraz biegłego, ale już nie osoby, której oświadczenia są utrwalane w odrębnym5 protokole przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie. Ma to istotne znaczenie w obecności stron i ich reprezentantów procesowych, którzy biorą udział w przesłuchaniu. Zwłaszcza wówczas na potrzeby przesłuchania dane adresowe, określające miejsce zamieszkania osoby przesłuchiwanej, należy ustalić na podstawie jej dokumentu tożsamości, a gdy nie ma ona go przy sobie lub w ogóle – na podstawie jej pisemnego oświadczenia. Jak podczas przesłuchania ustalić takie dane, gdy świadek nie ma dokumentu tożsamości, a nadto nie potrafi pisać lub z innych powodów nie może samodzielnie sporządzić oświadczenia? Jest na to sposób, ale jeśli jest to możliwe, to jeszcze przed rozpoczęciem przesłuchania powinno się zebrać podstawowe informacje o świadku, również o miejscu jego zamieszkania i zweryfikować ich prawdziwość. W opisanej sytuacji organ przesłuchujący powinien sporządzić zapisek urzędowy, lub notatkę urzędową, zawierający dane adresowe świadka uzyskane wcześniej w drodze jego oświadczenia, a także wskazujący i wyjaśniający przyczyny, z powodu których nie sporządził on osobiście oświadczenia na piśmie. Taki dokument stanowi załącznik do protokołu, podlegający specjalnym zasadom przechowywania, o czym będzie jeszcze mowa.
WYPEŁNIANIE FORMALNEJ CZĘŚCI PROTOKOŁÓW
Każdy protokół zawiera część formalną. Formularz protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, protokołu przesłuchania świadka, protokołu wspólnego dla tych czynności został już dostosowany do nowelizacji, podobnie jak niektóre inne formularze procesowe, bo ochrona danych adresowych pokrzywdzonego, świadka i zawiadamiającego o przestępstwie dotyczy także innych protokołowanych czynności z udziałem tych osób (okazanie, konfrontacja, oględziny itp.), zwłaszcza gdy ich oświadczenia mają mieć walor zeznania. Nie wszystkie formularze będą zmodyfikowane w duchu anonimizacji, więc w niektórych polach będzie wymagane podanie miejsca czynności, a może nim być również miejsce zamieszkania jej uczestnika6. Art. 148 par. 2a k.p.k. zabrania zamieszczania w protokole danych dotyczących miejsca zamieszkania pokrzywdzonego lub świadka, zatem w takiej sytuacji będzie można w stosownym polu zamieścić wpis np. o treści: dane adresowe w załączniku nr 1do protokołu... Nawet gdy strony będą brały udział w czynności w miejscu zamieszkania osoby, której dane adresowe mają być chronione, i trudno byłoby tu mówić o anonimizacji, to jednak dostęp do nich dla innych osób będzie utrudniony.
METODYKA PROWADZENIA CZYNNOŚCI
Art. 191 par. 1b k.p.k. zawęża zakres pytań, jakie będzie można zadać przesłuchiwanemu świadkowi. Poza pytaniami sugerującymi treść jego wypowiedzi (art. 171 par. 4 k.p.k.) co do zasady również niedopuszczalne będzie zadawanie świadkowi pytań zmierzających do ujawnienia jego miejsca zamieszkania lub pracy. Wyjątkowo będzie można je zadać, gdy będzie miało to znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Dotyczy to pytań zadawanych przez organ przesłuchujący, w tym przez członków składu orzekającego, jak również przez strony lub ich reprezentantów albo przez biegłego. Tego typu pytania organ przesłuchujący powinien uchylać, chyba że będą one istotne i zajdzie wspomniana sytuacja wyjątkowa. Omawiane ograniczenie nie dotyczy pytań zmierzających do ujawnienia miejsca zamieszkania biegłego lub osoby składającej zawiadomienie o przestępstwie, dokumentowane protokołem odrębnym.
DOKUMENTOWANIE DANYCH
Dane dotyczące miejsca zamieszkania lub pracy pokrzywdzonego, świadka oraz zawiadamiającego, których nie zamieszcza się w protokole z czynności procesowej (art. 148 par. 2a i art. 304 par. 1, zd. II k.p.k.) będzie można dokumentować w różnych formach. Jedną z nich jest sporządzenie przez prowadzącego czynność lub protokolanta notatki lub zapisku urzędowego na podstawie dokumentu tożsamości takiej osoby, jej ustnego oświadczenia albo własnych ustaleń poczynionych przez organ na zasadach ogólnych. Zamiast notatki lub zapisku będzie można sporządzić kserokopię dokumentu tożsamości. Inną formą, w myśl art. 191 par. 1a k.p.k., jest przyjęcie od świadka pisemnego oświadczenia. Choć art. 197 par. 3 i art. 304 par. 1 k.p.k. nie odsyłają do art. 191 par. 1a k.p.k., to taka forma na zasadach ogólnych będzie dopuszczalna także odnośnie do miejsca zamieszkania biegłego lub zawiadamiającego, gdy jego wypowiedź nie będzie zeznaniem.
POSTĘPOWANIE Z MATERIAŁAMI ZAWIERAJĄCYMI DANE
Chronione dane będą zamieszczane w załączniku adresowym. Może to być przechowywana w aktach zamknięta koperta do wiadomości organu prowadzącego postępowanie na danym jego etapie, a gdy liczba dokumentów z chronionymi danymi jest duża – oddzielny tom akt sprawy. W załączniku adresowym należy zamieszczać, będące załącznikami do protokołów, notatki i zapiski urzędowe organu procesowego oraz pisemne oświadczenia pokrzywdzonych, świadków i zawiadamiających o przestępstwie; zawierające dane dotyczące ich miejsca zamieszkania lub pracy, i w razie potrzeby dane odnośnie do miejsca zamieszkania biegłego. W załączniku adresowym zamieszczać się będzie również inne dokumenty sporządzone w postępowaniu lub do niego dołączone albo ich części w zakresie zawierającym chronione dane tych osób. Mogą to być wszelkie pisma procesowe, również protokoły i notatki z czynności procesowych, pisma urzędowe lub prywatne, zwrotne poświadczenia odbioru wezwań i zawiadomień, nośniki z zapisem obrazu lub dźwięku. Jeżeli dokument jest kilkustronicowy, a przykładowo tylko jedna jego strona zawiera chronione dane, to w załączniku adresowym zamieszczać się będzie tylko tę jedną kartę z całego dokumentu. W aktach postępowania w miejsce, w którym był dokument przeniesiony do załącznika, należy zamieścić jego uwierzytelnioną kserokopię, sporządzoną w sposób uniemożliwiający zapoznanie się z chronionymi danymi, co można uczynić przez zaczernienie lub przesłonięcie w inny sposób fragmentu dokumentu (tekstu, zdjęcia, szkicu), wykonanie kopii nośnika z zapisem obrazu lub dźwięku przy użyciu odpowiednich masek itp. Dane z załącznika adresowego nie stanowią informacji niejawnych7 i co do zasady nie podlegają udostępnieniu stronom i ich reprezentantom w toku całego postępowania karnego, nawet podczas końcowego zapoznania się z materiałami śledztwa lub dochodzenia. Wyjątkowo z danymi chronionymi lub z oryginałami dokumentów je zawierającymi strony mogą zapoznać się tylko w niezbędnym zakresie, jeżeli dane te mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Decyzja w tej kwestii zawsze jest zastrzeżona wyłącznie dla sądu lub prokuratora. Udostępnianie innym podmiotom danych lub dokumentów z załącznika adresowego normuje art. 156a k.p.k.
Reasumując, policjantom przybędzie sporo obowiązków, ale najważniejsze będzie zachowanie dużej ostrożności przy uzyskiwaniu, dokumentowaniu chronionych danych i postępowaniu z nimi. Nie wszystkie zagadnienia i związane z nimi problemy zostały tu poruszone z uwagi na ograniczone ramy publikacji, dlatego pozostałe poruszę w odrębnym opracowaniu na stronie www.isp.policja.pl
mł. insp. w stanie spoczynku IRENEUSZ DZIUGIEŁ
pełnomocnik KGP ds. wdrażania w Policji zmian w procedurze karnej
1 Zmiany wprowadzone ustawą z 28 listopada 2013 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. (Dz.U. 2015, poz. 21.)
2 Pismo o sygn. DPK IV 401–1/13/197 z 28.01.2015 r. adresowane do Dyrektora Gabinetu KGP.
3 Tym bardziej dotyczy to obowiązku prawnego (art. 240 k.k.).
4 Art. 197 § 3 k.p.k. przez odwołanie do art. 191 § 1 k.p.k.
5 Z reguły zawiadomienie o przestępstwie będzie jednocześnie zeznaniem z uwagi na zastosowanie protokołu, o którym mowa w art. 304a k.p.k. Nieraz jednak ustawa zabrania organom ścigania przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o przestępstwie, np. art. 185a – 185c k.p.k., sporządza się wówczas tylko protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie.
6 W praktyce dotyczyć to będzie, przede wszystkim, protokołów: oględzin, przeszukania, odebrania rzeczy, eksperymentu, procesowego itp.
7 Przedmiotowe dane nie są informacjami niejawnymi w rozumieniu ustawy z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. nr 182, poz. 1228).
Zobacz także:
Asysta i pomoc komornikowi (nr 120/03.2015)
Postępowanie dyscyplinarne po zmianach (nr 117/12.2014)
Czas służby policjantów – zmiany (nr 116/11.2014)