Art. 190a k.k. przewiduje karalność zjawiska uporczywego nękania, znanego jako stalking. Ten nowy typ przestępstwa wprowadził ustawodawca w 2011 r.1, wychodząc naprzeciw nowym, negatywnym zachowaniom społecznym. W art. 190a k.k. zostały stypizowane dwa typy podstawowe stalkingu (par. 1 i 2) oraz dwa typy kwalifikowane (par. 3). Przedmiotem ochrony tego przestępstwa pozostaje wolność od obawy i strachu, a także prawo do prywatności, ochrony własnego wizerunku oraz dysponowania własnymi danymi osobowymi.
Zawarty w art. 190a k.k. typ przestępstwa może budzić w doktrynie pewne wątpliwości, ze względu na użycie w nim nieostrych i wysoce ocennych znamion, co jest niewątpliwie rezultatem podjętej próby ujęcia w ramy złożonego, nowego zjawiska kryminologicznego, jakim stało się nękanie. Natomiast większe problemy prawne rodzi ono na gruncie praktycznym, w szczególności podczas przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie czy podczas prowadzenia postępowań przygotowawczych. Nowa regulacja wymaga od funkcjonariuszy Policji dość złożonej wiedzy prawnej, bez której nie można właściwie ocenić zeznań pokrzywdzonego i stwierdzić, czy zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona stalkingu.
SPRAWCA I OFIARA
Przestępstwo stalkingu ma charakter powszechny, a więc jego sprawcą może być każdy podmiot zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Aby jednak mógł być do niej pociągnięty, musi w myśl art. 190a par. 1 k.k. „uporczywie nękać inną osobę lub osoby dla niej najbliższe”. Przez nękanie, zgodnie z językowym znaczeniem tego terminu, należy rozumieć niepokojenie, dręczenie, powodujące stan psychiczny charakteryzujący się silnym pobudzeniem, napięciem, trudnościami w skupianiu myśli i działaniu, braku spokoju, równowagi, obawą, lękiem2. Natomiast penalizacji, w myśl art. 190a k.k., podlega nękanie „uporczywe”, a więc nacechowane wyraźną intencją, długotrwałe, powtarzające się, nieustanne3. Musi zatem wystąpić wielokrotność zachowań na przestrzeni pewnego czasu, sprawca musi działać z określonym nastawieniem, wbrew woli ofiary, której sprzeciw powinien być sprawcy zakomunikowany lub być dla niego obiektywnie zrozumiały4. Zgoda osoby, wobec której podejmowane są działania stalkera, znosi byt czynu zabronionego. Nie ulega wątpliwości, że zachowania te powinny być dla pokrzywdzonego nieprzyjemne i wzbudzające obawę lub też naruszające w istotny sposób jego prywatność.
Analiza zachowań sprawczych może w praktyce rodzić problemy w kwestii ustalenia powtarzalności i długotrwałości zachowań. Ile tych zachowań być powinno i jak one powinny przebiegać, aby wyczerpały znamiona stalkingu? Wydaje się, że nie jest możliwe stworzenie in abstracto ilości ani katalogu zachowań, które mogą być uznane za przejawy uporczywego nękania. Ich oceny należy dokonać w oparciu o konkretne fakty.
Adresatem zachowania sprawcy uporczywego nękania musi być albo sam pokrzywdzony, albo osoba dla niego najbliższa zgodnie z art. 115 par. 11 k.k. Dlatego należy pamiętać, że w przypadku zachowania skierowanego do innych osób nie dojdzie do realizacji znamion analizowanego czynu – np. sprawca uporczywie nęka mężczyznę spotykającego się z jego byłą narzeczoną, z którą nie pozostawał we wspólnym pożyciu5, a jego intencją jest wzbudzenie poczucia obawy u byłej narzeczonej.
POCZUCIE ZAGROŻENIA
Kolejnym znamieniem występku z art. 190a par. 1 k.k. jest to, aby poprzez uporczywe nękanie sprawca wzbudził w pokrzywdzonym „uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia”. O ile samo poczucie zagrożenia podlega ocenie subiektywnej przez pokrzywdzonego – to odczucie, czy było ono uzasadnione okolicznościami, już nie6. Wydaje się, że ocena tego znamienia powinna poddana być obiektywnej ocenie podczas czynności procesowych w oparciu o zasadę – czy przeciętna rozsądna osoba, tzw. modelowy obywatel o cechach podobnych do pokrzywdzonego, powinien odczuwać w danych okolicznościach zagrożenie. Pamiętać także należy, że koniczne jest, aby wskazane subiektywne „poczucie zagrożenia” u pokrzywdzonego i istotne naruszenie prywatności wystąpiło, a forma jego odczuwania została wskazana podczas składnia zeznań – przestępstwo stalkingu ma bowiem charakter skutkowy7.
Działanie sprawcy dopuszczającego się uporczywego nękania może przybrać również formę „istotnego naruszenia prywatności”, gdyż przy obu zachowaniach sprawczych ustawodawca zastosował spójnik alternatywy rozłącznej. Istotne naruszenie prywatności powinno być poważne i dotyczyć sfer najbardziej dla jednostki cennych i intymnych, takich jak: życie prywatne, cześć, dobre imię, których nienaruszalność chroni art. 47 Konstytucji RP. Spowodowanie skutku w postaci „istotnego naruszenia prywatności” może więc polegać na: nagrywaniu, fotografowaniu, filmowaniu, upublicznianiu wizerunku bez zgody, narzucaniu swojego towarzystwa czy innym przekraczaniu bariery fizycznej bliskości8. Nie należy go także utożsamiać wyłącznie z centrum życiowym danej osoby, takim jak posesja, mieszkanie czy dom. Należy je rozumieć szeroko, do tego wszystkiego co istotne z punktu widzenia życia osobistego, w szczególności wartości, takich jak: zdrowie, wolność, cześć, nazwisko czy tajemnica korespondencji9. Wydaje się, że waga znamienia „istotności” wymaga, aby naruszenie dóbr pokrzywdzonego „wedle przeciętnych ocen przyjmowanych w społeczeństwie przekraczało próg dozwolonych zachowań i nie było małej wagi”10. W przypadku osób publicznych należy przyjąć, że następuje obniżenie poziomu ochrony strefy prywatności, która sięga bliższych kręgów autonomii jednostki.
WYKORZYSTANIE WIZERUNKU
Kolejny występek stypizowany w par. 2 art. 190a k.k. polega na wykorzystaniu wizerunku lub danych osobowych innej osoby przez podszycie się pod tę osobę w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej, tzw. cyberstalking. Czyn ten ma zapobiegać nowemu zjawisku, jakim jest przywłaszczanie cudzej tożsamości, np. w internecie. Do częstych czynności sprawczych należy: podszywanie się pod inną osobę na różnych forach internetowych, zamieszczanie informacji dotyczącej danej osoby, przypisywanie jej cech obniżających jej publiczną ocenę, ujawnianie informacji prywatnych, zamieszczanie informacji kontaktowych, prowokując powszechny kontakt z tą osobą, podawanie się za tę osobę czy też składanie różnego rodzaju zamówień przy wykorzystaniu danych innej osoby. Istotą tego zachowania sprawczego jest podanie się za kogoś innego przez wykorzystanie wizerunku innej osoby (tj. twarzy oraz całej postaci, a nawet tembru głosu, sposobu poruszania się, zachowania, ubioru, które pozwalają ją zidentyfikować jako określoną jednostkę fizyczną11) bądź jej danych osobowych (tj. wszelkich informacji dotyczących zidentyfikowania lub możliwych do zidentyfikowania osoby fizycznej, tj. np. imię, nazwisko, miejsce zamieszkania12) – w celu wyrządzenia jej szkody bądź majątkowej, bądź osobistej. Szkodę majątkową należy rozpatrywać szeroko, według zasad ogólnych w systemie prawa, podobnie jak szkodę osobistą.
ŚCIGANIE NA WNIOSEK I Z URZĘDU
Stalking jest przestępstwem w typach podstawowych określonych w par. 1 i 2 art. 190a k.k., ściganym na wniosek pokrzywdzonego. Natomiast typy kwalifikowane ścigane są z oskarżenia publicznego z urzędu. Ponadto w doktrynie wskazuje się, że czyn ten może pozostawać w zbiegu z wieloma innymi przestępstwami, w szczególności z: znęcaniem (art. 207 k.k.), groźbą karalną (art. 190 k.k.), zmuszaniem (art. 191 k.k.), naruszeniem miru domowego (art. 193 k.k.), naruszeniem tajemnicy korespondencji (art. 267 k.k.), naruszeniem nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) czy kradzieżą (art. 278 k.k.), zniszczeniem rzeczy (art. 288 k.k.).
dr EDYTA KIMERA
starszy wykładowca
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Suwałkach
1 Art. 190a § 1–4 k.k. został wprowadzony ustawą z 25 lutego 2011 r. o zmianach ustawy – Kodeks karny (Dz.U. nr 72, poz. 3810), która weszła w życie 6 czerwca 2011 r.
2 Słownik języka polskiego PWN, Tom II, Warszawa 1984, s. 348.
3 T. Bojarski (red), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 460.
4 M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz art. 117–221, Warszawa 2013, s. 541.
5 Wyrok SN z 9 listopada 1990 r., WR 203/30, OSP 1991, nr 9. poz. 205.
6 T. Bojarski (red.), op cit., s. 461.
7 W doktrynie istnieje na ten temat rozbieżność poglądów, tak samo jak do możliwości popełnienia czynu w formie usiłowania.
8 M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), op cit., s. 543.
9 Uzasadnienie do ustawy z 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, Druk sejmowy Nr 3553, sejm VI Kadencji.
10 Wyrok SA w Krakowie z 28 października 2010 r., ACa 908/10, niepublikowany.
11 J. Sieńczyło-Chlabicz (red.), Prawo własności intelektualnej, Warszawa 2011, s. 256–257.
12 Przy definiowaniu „danych osobowych” należy odwołać się do art. 6 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, tj. Dz.U. z 2002 r., nr 101, poz. 926 ze zm.
Zobacz także:
Stalking: Problem będzie narastał (nr 119/02.2015)
Stalking: Sprawa ważna jak wszystkie (nr 119/02.2015)