ZAKRES POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Niezbędny zakres postępowania przygotowawczego tworzą czynności procesowe, bez których nie może dojść do wszczęcia postępowania sądowego i rozpoznania oraz rozstrzygnięcia sprawy przez sąd w toku posiedzenia wyrokowego¹ lub na rozprawie głównej. Chodzi tutaj o „czynności najbardziej niezbędne z punktu widzenia przygotowania od strony faktycznej i prawnej możności powstania procesu karnego”². Inaczej mówiąc zakres postępowania przygotowawczego to suma okoliczności badanych w tym stadium procesu karnego.

Niewątpliwie w „niezbędny zakres postępowania przygotowawczego” wchodzi grupa czynności związanych z realizacją jego ustawowych celów (art. 297 k.p.k.), do których należy zaliczyć:

– ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo,
– wykrycie i w razie potrzeby ujęcie osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa

oraz

– zgromadzenie informacji dotyczących podejrzanego, jego właściwości i warunków osobistych oraz trybu życia. 

Ustawa z  27 września 2013 roku o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247) w sposób jednoznaczny rozstrzyga, że:

– postępowanie przygotowawcze nie powinno (nie może) polegać na wszechstronnym wyjaśnieniu okoliczności sprawy i utrwaleniu wszystkich dowodów,

lecz

– powinno być zawężone do sprawdzenia, czy zachodzą podstawy do wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania (ograniczać się do najbardziej niezbędnych czynności dowodowych), jak również do sprawdzenia, czy zachodzą podstawy przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem.

Odnośnie do zmienionego nowelą lipcową zakresu postępowania przygotowawczego wynikają dla praktyki policyjnej i prokuratorskiej następujące wnioski:

– zakres postępowania ma być wyznaczany wyłącznie przez jego cele,
– działania dowodowe mają być racjonalne.

Reasumując, nowa formuła postępowania przygotowawczego ma polegać na ograniczeniu go przez minimalizację postępowania dowodowego. Chodzi w niej o wyjaśnienie sprawy umożliwiające sprawdzenie tego, co stanowi o sensie dalszego postępowania – czy można się spodziewać udowodnienia winy oskarżonego w toku postępowania sądowego. Prokurator, wnosząc akt oskarżenia, musi być przekonany o winie oskarżonego. Należy podzielić pogląd wyrażony przez R. Kmiecika, że stan dowodów zebranych w stadium przygotowawczym procesu karnego powinien uzasadniać przekonanie prokuratora jako oskarżyciela publicznego, że dowody te wystarczają do obalenia domniemania niewinności oskarżonego obywatela³. Mówiąc inaczej, do podjęcia decyzji o wniesieniu aktu oskarżenia konieczne jest dysponowanie przez organ postępowania przygotowawczego dowodami eliminującymi niepewność co do popełnienia przez podejrzanego przestępstwa. Podobne przekonanie powinien mieć policjant prowadzący postępowanie przygotowawcze na etapie wnioskowania do prokuratora o jego zakończenie aktem oskarżenia.

Od 1 lipca 2015 roku w kontradyktoryjnym procesie karnym nie będzie instytucji zwrotu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego, określonej dzisiaj w art. 345 k.p.k., który wraz z art. 346 k.p.k. zostaje z tym dniem uchylony⁴. Oznacza to, że prokurator (także policjant) będzie musiał dokonywać rzetelnej oceny, czy dowody zaplanowane do przedstawienia w sądzie będą wystarczające do skazania oskarżonego. Należy bowiem pamiętać, że w nowym modelu sąd po przeprowadzeniu dowodów oskarżenia i obrony na rozprawie w wypadku stwierdzenia, że dowody są niewystarczające do uznania winy, będzie musiał postąpić w myśl art. 5 par. 2 k.p.k. i stwierdzić w wyroku uniewinniającym, że domniemania niewinności nie udało się oskarżycielowi obalić⁵. W tym kontekście należy zauważyć, że w świetle aktualnego stanu prawnego oraz orzecznictwa za istotne braki postępowania przygotowawczego uznaje się:

1) braki dowodowe w postaci pominięcia lub nieprawidłowego przeprowadzenia określonego dowodu w ramach prowadzonego postępowania przygotowawczego, które w konsekwencji uniemożliwiają wydanie w sprawie prawidłowego rozstrzygnięcia przez sąd w związku z tym, że organy prowadzące postępowanie przygotowawcze nie wywiązały się z nałożonego na nie obowiązku i zebrały materiał dowodowy w sposób niekompletny,

2) uchybienia proceduralne organu prowadzącego postępowanie, dotyczące ważniejszych i skomplikowanych czynności procesowych, których wadliwość mogła spowodować, że sąd nie będzie w stanie wydać prawidłowego rozstrzygnięcia (np. przedstawienie zarzutów; działania lub zaniechania organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, które ograniczają prawo do obrony).

ZAKRES POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO PRZY ZAKOŃCZENIU KONSENSUALNYM

Nowela lipcowa wprowadza zmiany w przepisach procesowych związanych z przeprowadzaniem dowodów na etapie postępowania przygotowawczego w sytuacji, gdy możliwe jest konsensualne rozstrzygnięcie sprawy.

Obecnie w Sejmie trwają prace nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy 2393), który ma dokonać kolejne zmiany m.in. w zakresie art. 335 k.p.k. i art. 59a k.k. Niezależnie od efektu prac nie budzi wątpliwości teza, że praktyka konsensualnego kończenia spraw będzie się utrwalać, a nowa regulacja będzie jej sprzyjać. Zastosowanie tych instytucji będzie nadal pozostawać w gestii prokuratora, jednak istotną rolę w praktycznym stosowaniu tych trybów nadal odgrywać będzie Policja. To właśnie policjant najczęściej pierwszy prowadzi czynności z udziałem podejrzanego i zgodnie z art. 16 par. 2 k.p.k. może wystąpić wobec niego z propozycją rozważenia możliwości skorzystania z takiego trybu, jeszcze przed wystąpieniem do prokuratora.

W cyklu tych publikacji problematyce konsensualnych sposobów kończenia postępowania przygotowawczego będzie poświęcony odrębny materiał. Należy jednak wskazać, że w przypadku gdy zaistnieją przesłanki do zastosowania konsensualnego rozstrzygnięcie sprawy, prowadzący postępowanie przygotowawcze policjant będzie mógł zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności dowodowych. Policjant będzie dokonywał oceny prawdziwości złożonych wyjaśnień, ustalał, czy okoliczności popełnienia przestępstwa i wina sprawcy nie budzą wątpliwości oraz czy oświadczenia dowodowe złożone przez podejrzanego nie są sprzeczne z dokonanymi w postępowaniu przygotowawczym ustaleniami, a czynności dowodowych dokonywał jedynie w niezbędnym do tego zakresie. W każdym jednak wypadku trzeba będzie dokonać czynności określonych w art. 308 k.p.k., jeżeli zachodzić będą okoliczności przewidziane w tym przepisie, a także czynności niepowtarzalne (art. 316 k.p.k.).

Zatem zakres zebranego materiału dowodowego powinien niezbicie stanowić o popełnieniu przez podejrzanego zarzucanego mu czynu oraz o istotnych okolicznościach określonych w art. 335 k.p.k. Jest to o tyle ważne, że sąd na posiedzeniu dokonywał będzie rozstrzygnięcia sprawy wyłącznie na podstawie materiału zgromadzonego w postępowaniu przygotowawczym bez przeprowadzania własnego postępowania dowodowego.

cdn.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Służby Kryminalnej KGP

¹ „posiedzenia wyrokowe” – posiedzenia sądowe, w trakcie których dochodzi do wydania wyroku, tj. warunkowo umarzającego postępowanie karne (art. 341 k.p.k.), skazującego na zgodny wniosek prokuratora i oskarżonego (art. 343 k.p.k.) i wyroku nakazowego (art. 500 par. 1 k.p.k.).
² L. Schaff, „Zakres i formy postępowania przygotowawczego”.
³ R. Kmiecik, Akt oskarżenia jako pisemna forma skargi oskarżyciela publicznego, Prok. i Pr. 2010, nr 1–2.
⁴ Z dniem 1 lipca 2015 roku przestaje obowiązywać także art. 397 k.p.k. (ujawnienie i usunięcie istotnych braków postępowania w trakcie rozprawy).
⁵ Piotr Hofmański „Wielka reforma Kodeksu postępowania karnego 2013. Zagadnienia modelowe.”.

Zobacz także:
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 3) (nr 115/10.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 2) (nr 114/09.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 1) (nr 113/08.2014)