4 listopada 1712 r. do domu hrabiego Oxfordu Roberta Harleya dostarczono okrągłe pudło na kapelusze. Nie dołączono do niego żadnego listu, ale jeden z gości hrabiego zauważył na pokrywie wystający fragment nici. Pomyślał, że może mieć ona związek z zawartością paczki, i odciął ją. Po otwarciu pudła okazało się, że w środku znajduje się kilka załadowanych pistoletów czarnoprochowych z lufami skierowanymi na zewnątrz. Nić była elementem mechanizmu, który przy otwarciu miał uruchomić jednocześnie wszystkie mechanizmy spustowe. Był to pierwszy opisany w literaturze przypadek próby zamachu z wykorzystaniem przesyłki z urządzeniem wybuchowym.
Materiały wybuchowe, stosowane do celów przestępczych, występują w różnych formach. Mogą być ciałem stałym w formie wyprasek lub odlewów o kształcie walca czy kostki, mogą występować w postaci proszku, kryształów, płatków, ziaren czy gwiazdek. Ale też w formie cieczy, zawiesin lub żeli. Rozmaitość materiałów wybuchowych stosowanych przez przestępców wynika z wykorzystywania ich różnych źródeł pochodzenia. Mogą to być materiały wybuchowe pochodzenia wojskowego, pozyskane np. z pocisków artyleryjskich, min, granatów czy z wnętrza łusek amunicji strzeleckiej. Innym źródłem są materiały wybuchowe dostępne bez zezwolenia, jak czarny proch czy mieszaniny pirotechniczne.
Zagrożenia związane z materiałami i urządzeniami wybuchowymi
Największym zagrożeniem są materiały wybuchowe domowej produkcji (znane też jako HME – Home Made Explosives). Sprawcy do ich wytworzenia wykorzystują powszechnie dostępną wiedzę. Najbardziej popularne źródła to stare publikacje o technologii produkcji materiałów wybuchowych, fora internetowe i kanały społecznościowe. Interesują ich te, które łatwo i tanio wytworzyć, przy okazji bez pozostawienia zbyt wielu śladów. Drugorzędne jest bezpieczeństwo procesu technologicznego, a tym samym bezpieczeństwo ich samych oraz osób postronnych.
Materiały wybuchowe jako „straszak”
W tym scenariuszu sprawcy często umieszczają materiały wybuchowe luzem we wnętrzu kopert lub pudełek, dołączając do nich groźbę. Często jest to proch bezdymny, występujący w postaci sypkiej. Użyte w ten sposób materiały nie stanowią elementu urządzenia wybuchowego, mają na celu wzmocnienie groźby zawartej w przesyłce. Nie oznacza to jednak, że nie są niebezpieczne. Przesyłkę należy zachować w niezmienionym stanie, nie dotykać jej i nie przekazywać innym osobom. Wiele materiałów wybuchowych jest ekstremalnie wrażliwych na względnie słabe bodźce, do eksplozji mogą doprowadzić wyładowanie elektrostatyczne, przesypywanie lub nakłucie. Ofiara lub ofiary mogą doznać ciężkich i trudno gojących się poparzeń. Przykładem takich materiałów wybuchowych mogą być nadtlenki acetonu lub nadtlenki urotropiny, zagrożenie stanowią też mieszaniny pirotechniczne z fajerwerków.
Materiały wybuchowe jako element urządzenia wybuchowego
Zgodnie z klasyfikacją FBI urządzenia wybuchowe w przesyłkach są zwykle typu „victim operated”, czyli tzw. pułapki. Improwizowane urządzenie wybuchowe zazwyczaj kojarzy się z torbą, plecakiem lub paczką pozostawioną w miejscu publicznym. Jednak trzeba osobiście podłożyć taki przedmiot w miejscu ataku, a istnieje ryzyko, że znajdzie go inna osoba niż ta, która stanowi cel ataku. Przesłanie urządzenia wybuchowego pocztą, za pośrednictwem kuriera czy gońca daje sprawcy wiele korzyści. Zapewnia większe poczucie anonimowości i umożliwia precyzyjne zaatakowanie celu. Wiele punktów pocztowych nadal nie ma monitoringu, a kurierzy nie dbają o obowiązek sprawdzania zawartości przyjmowanych przesyłek. Dodatkowo przesyłkę można wysłać z zagranicy, co utrudnia lub uniemożliwia identyfikację nadawcy.
Zwykle ofiara ma z przesyłką bezpośredni kontakt, a eksplozja następuje w rękach, na wysokości klatki piersiowej, szyi i twarzy. Dochodzi wówczas do poważnych i trwałych obrażeń lub śmierci. Najbardziej znanym sprawcą, który wykorzystywał przesyłki z urządzeniami wybuchowymi, był Ted Kaczynski. W latach 1978–1995, znany również jako Unabomber, przeprowadził serię ataków, które zabiły trzy osoby i zraniły 23 inne. Jego metoda polegała na wysyłaniu improwizowanych urządzeń wybuchowych, które były starannie skonstruowane zgodnie z jego unikalnymi poglądami i fascynacją prymitywizmem. Przesyłki wykonywano z drewna, często w formie ręcznie robionych pudełek. Jako materiału wybuchowego używał czarnego prochu. Aby wysłać swoje bomby, Kaczynski pokonywał wiele kilometrów na rowerze do najbliższego miasteczka, gdzie znajdowała się poczta.
Grupa ryzyka
Aby stać się ofiarą, najczęściej wymagany jest wysoki potencjał wiktymologiczny, na który mogą wpływać różne czynniki, tj. przynależność do określonej grupy społecznej, religijnej czy politycznej, wykonywany zawód, stan ekonomiczny, udział w działalności grup przestępczych, a także problemy w relacjach międzyludzkich lub obecność osoby prześladującej. Jednym z interesujących przypadków jest próba zamachu na piosenkarkę Björk. Sprawcą był Ricardo López, który od 1993 r. uporczywie nękał listami artystkę. Gdy się dowiedział, że Björk rozpoczęła związek z muzykiem Cliffordem Josephem Pricem, wpadł w szał. Pierwotnie planował skonstruowanie urządzenia wybuchowego wypełnionego igłami skażonymi krwią nosiciela wirusa HIV, jednak porzucił ten plan i 12 września 1996 r. przesłał pocztą do jej mieszkania w Londynie improwizowane urządzenie wybuchowe, które zawierało stężony kwas solny i siarkowy. W zamyśle konstruktora wybuch miał wyrzucić w kierunku twarzy ofiary żrącą substancję i trwale ją okaleczyć. Po wysłaniu przesyłki López nagrał ostatnie wyznanie do Björk, które zakończył słowami „To dla ciebie”. Następnie włożył sobie do ust rewolwer kalibru .38 i strzelił – samobójstwo zostało zarejestrowane na taśmie wideo. Po kilku dniach policja, zaalarmowana przez sąsiadów, znalazła zwłoki, a podczas oględzin odkryła również wideopamiętnik Lópeza. Dzięki temu przesyłkę przechwycono na poczcie w Londynie i rozbrojono.
Zdarzenia CBRNE
Przestępcy umieszczają w przesyłkach także inne substancje, które mogą doprowadzić do poważnego rozstroju zdrowia, powstania obrażeń lub śmierci.
Potencjalne użycie różnych czynników do popełnienia przestępstwa określa się mianem incydentów CBRNE (Chemical, Biological, Radiological, Nuclear, Explosives). Materiały wybuchowe mogą występować samodzielnie lub jako środek do uwolnienia albo dyspersji innych substancji. Niektóre z tych czynników powodują natychmiastowy rozstrój zdrowia po wystąpieniu ekspozycji, inne mogą zabijać przez dni, miesiące, a nawet lata.
Przesłanie ofierze substancji obojętnej ma na celu przestraszenie jej lub – w przypadku organizacji – zakłócenie jej działania czy zatrzymanie pewnego procesu – trzeba ewakuować obiekt, a ofiary często muszą poddać się kwarantannie. Przesłanie ofierze wydzielin, wydalin, tkanek również może być próbą oddziaływania psychologicznego. Sprawca chce wzbudzić w ofierze odrazę, niechęć do przebywania i wykonywania pracy w miejscu, w którym nastąpiło uwolnienie zawartości. Tego typu zawartość może również stanowić poważne zagrożenie epidemiologiczne, jeśli pochodzi od osoby chorej lub będącej nosicielem poważnej choroby. Odoranty to skoncentrowane substancje o bardzo intensywnym zapachu. W dużych stężeniach mogą spowodować poważne zatrucie organizmu, a w mniejszych objawy, takie jak wymioty, omdlenie, traumę. Najczęściej stosowane to kwas masłowy, który w zależności od stężenia jest odbierany jako intensywny zapach wymiocin lub zepsutego masła. Inne chętnie stosowane i łatwo dostępne odoranty to skatol (zapach odchodów), putrescyna (zapach zwłok), merkaptan (tzw. zapach gazu).
Środki ochrony roślin to najczęściej pestycydy. Najbardziej popularne i dostępne to te stosowane do fumigacji, czyli substancje, z których można wytworzyć fosforowodór lub cyjanowodór. Substancje żrące to substancje chemiczne, które w kontakcie z innymi materiałami lub substancjami niszczą je lub nieodwracalnie uszkadzają. W przypadku człowieka działanie substancji żrącej powoduje zazwyczaj podrażnienie lub oparzenie chemiczne skóry, błon śluzowych lub oczu, a w wyniku wdychania lub spożycia – także dróg oddechowych i układu pokarmowego. Przykładowymi substancjami żrącymi są mocne kwasy i zasady. Substancje toksyczne można podzielić na dwie grupy. Pierwsza to transdermalne, czyli takie, które łatwo przedostają się do organizmu przez skórę lub błony śluzowe. Przykładem jest „uliczny fentanyl” (karfentanyl), syntetyczny opioid, 10 000 silniejszy od morfiny. Kontakt nawet niewielkiej ilości karfentanylu ze skórą może spowodować depresję oddechową i zgon. Ciekawy incydent z fentanylem wystąpił w Harris County w Teksasie w czerwcu 2018 r. Za wycieraczkami radiowozów biura szeryfa ktoś umieścił papierowe ulotki. Gdy jeden z szeryfów próbował je usunąć, stracił przytomność. Technika nasączania kartek, pocztówek itp. jest znana w zakładach karnych na całym świecie. Tym razem ktoś wykorzystał ją do ataku na policjantów.
Druga grupa substancji toksycznych to takie, które mogą doprowadzić do rozstroju zdrowia, a nawet zgonu po spożyciu w formie dodatku do żywności lub napojów. Do zrealizowania planu otrucia ofiary jest niezbędna atrakcyjna lub luksusowa zawartość przesyłki, np. dobry alkohol, czekoladki z dodatkiem środka trującego. Sprawca takiego ataku może dołączyć do przesyłki bilecik z życzeniami, podszywając się pod kogoś z kręgu biznesowego czy towarzyskiego ofiary. Źródła promieniowania to środek, który nie zabija i nie okalecza ofiary w tak spektakularny sposób jak urządzenie wybuchowe czy trucizna. Ofiara najczęściej otrzymuje atrakcyjną przesyłkę w formie przedmiotu codziennego użytku. Mogą to być pióro, przycisk do papieru, figurka. Źródło promieniowania umieszczone wewnątrz przedmiotu oddziałuje na ofiarę. Wpływ promieniowania na organizm zależy od dawki, czasu ekspozycji, rodzaju promieniowania oraz indywidualnej wrażliwości organizmu. Przy założeniu, że ofiara znajduje się w pobliżu przedmiotu przez wiele godzin, taka ekspozycja może się zakończyć poważnym rozstrojem zdrowia, a nawet śmiercią. Zgon może nastąpić bardzo szybko, jeżeli substancja promieniotwórcza zostanie dodana do żywności i zostanie spożyta przez ofiarę. Patogeny chorobotwórcze – bakterie, wirusy, grzyby mogące powodować zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi i zwierząt stanowią zasadniczą część broni biologicznej.
Do patogenów, które mogą zostać użyte do celów terrorystycznych, należą: pałeczka dżumy, laseczka wąglika, pałeczka tularemii, filowirusy, pałeczki salmonelli, rycyna lub botulina. Najpopularniejszą substancją jest laseczka wąglika charakteryzująca się dużą zakaźnością i śmiertelnością (ok. 80 proc.). W 2001 r., tydzień po atakach terrorystycznych z 11 września, wysłano listy zawierające biały proszek z zarodnikami wąglika do kilku biur mediów oraz do senatorów Toma Daschle’a i Patricka Leahy’ego. Zginęło wtedy pięć osób, a 17 zostało zakażonych. Fałszywe alarmy związane z białym proszkiem stały się powszechne na całym świecie, wywołując alerty i interwencje służb ratunkowych.
Jak rozpoznać niebezpieczną przesyłkę?
Sprawcy takich zamachów chcą zachować anonimowość oraz sprawić, by przesyłka nie wzbudziła wątpliwości u ofiary. Te działania powodują powstanie wielu cech, które mogą ułatwić zakwestionowanie bezpieczeństwa przesyłki. Prezentowany autorski model działania został opracowany przez Tomasza Goleniowskiego – byłego technika bombowego w Zespole Minersko-Pirotechnicznym Samodzielnego Pododdziału Kontrterrorystycznego Policji w Katowicach. Model ma być pomocny w rozpoznaniu potencjalnego zagrożenia. Cechy charakterystyczne dla przesyłek stanowiących potencjalne zagrożenie podzielono na trzy grupy. Cechy A wynikające z próby zamaskowania tożsamości:
• pieczątka poczty niezgodna z adresem nadawcy;
• brak nadawcy;
• nadawca nie istnieje;
• rozbieżności w adresie;
• przekręcone lub niekompletne imię i nazwisko odbiorcy;
• błędy w adresie odbiorcy;
• przesyłka z zagranicy;
• list od tego nadawcy jest zaskoczeniem.
Wymienione cechy mogą wystąpić zupełnie przypadkowo. Mogą wynikać z braku kultury i nieprzestrzegania norm społecznych i zwyczajowych przez nadawcę (np. list anonimowy). Jeżeli występują pojedynczo, to nie oznacza, że należy przesyłkę zakwestionować. Ale jeżeli jest ich kilka, i zakładamy, że nadawca celowo chce ukryć tożsamość, to jest to znak, że może on mieć złe intencje. Dalszy sposób postępowania zależy od tego, kto jest adresatem i czy ma on wyższy od przeciętnego potencjał wiktymologiczny.
Cechy B powstają, gdy sprawca próbuje zastosować socjotechnikę, aby zachęcić ofiarę do osobistego otwarcia listu czy paczki lub sprawić, że zamiast do biura podawczego trafi ona bezpośrednio do adresata.
Cechy B wynikające z próby nakłonienia odbiorcy do określonego zachowania:
• przesyłka charakteryzowana jako przesyłka urzędowa (bank, sąd, US, prokuratura, inny urząd);
• przesyłka adresowana do rąk własnych;
• adnotacje: „tajne”, „poufne”, „zastrzeżone”;
• adnotacja „nie prześwietlać”;
• adnotacja „tutaj otwierać”;
• i inne.
Cechy grupy C są ściśle związane z zawartością. Wiele substancji chemicznych zawiera ciekłe domieszki, które mogą przesiąkać na zewnątrz i powodować powstanie plam lub zacieków. Inne elementy widoczne na zewnątrz to części mechaniczne, tj. klamry, przewody, włączniki, otwory w obudowie.
Cechy C wynikające z właściwości substancji lub przedmiotu znajdującego się w przesyłce:
• na przesyłce znajdują się plamy;
• na przesyłce znajdują się ślady rozmyć;
• przesyłka jest zbyt starannie zapakowana;
• wewnątrz przesyłki można wyczuć przemieszczające się przedmioty lub przelewającą się ciecz;
• z przesyłki wydobywa się dziwny zapach;
• z przesyłki wystają fragmenty drutu, żyłki wędkarskiej, sznurka;
• pod opakowaniem da się wyczuć dziwne zgrubienia, klamry;
• i inne.
Powyższe grupy cech powinny ułatwić i usystematyzować ocenę ryzyka, ale nie mogą być głównym narzędziem do kontroli bezpieczeństwa przesyłek. Nie sposób przewidzieć wszystkich scenariuszy i sposobów działania sprawców. Zawsze należy się kierować logiką i zdrowym rozsądkiem. Przesyłka, która budzi wątpliwości, a która leży stabilnie na stole czy biurku, potencjalnie nie stanowi bezpośredniego zagrożenia. Może nim się stać, jeżeli będzie przemieszczana, otwierana, wąchana, a jej zawartość próbowana.
Postępowanie w przypadku ujawnienia niezidentyfikowanej przesyłki
Podmiotem odpowiedzialnym za reagowanie na ujawnienie przesyłki z podejrzaną zawartością jest Policja. W przypadku ujawnienia przesyłki zawierającej czynnik chemiczny, biologiczny lub radiologiczny Policja prosi o wsparcie jednostki ratownictwa chemicznego Państwowej Straży Pożarnej. W przypadku ujawnienia materiału lub urządzenia wybuchowego interweniują grupy minersko-pirotechniczne SPKP.
Ocena, kto w konkretnym przypadku powinien interweniować, należy do Policji. Jeżeli funkcjonariusz Policji zostanie skierowany do zdarzenia, podczas którego ujawniono potencjalnie niebezpieczną przesyłkę, nie powinien jej dotykać, przemieszczać, wąchać, kosztować zawartości ani tworzyć zbiegowiska. Zadaniem pierwszego skierowanego na miejsce patrolu są ustalenie i wylegitymowanie zgłaszającego zdarzenie oraz potwierdzenie, czy informacje podane przez zgłaszającego są prawdziwe (potwierdzenie zdarzenia).
Zdarzały się sytuacje, kiedy wysłany na miejsce zdarzenia patrol nie otrzymał precyzyjnych poleceń od dyżurnego jednostki, jednocześnie znajdował się pod presją i wykonywał czynności, do których nie był uprawniony. Kończyło się to poparzeniem, urazami w wyniku eksplozji, a także zniszczeniem i zniekształcaniem śladów kryminalistycznych.
Dyżurny, który kieruje policjantów na miejsce zdarzenia, powinien wyraźnie wyartykułować, czego od nich oczekuje. Nie powinny to być polecenia wykraczające poza zadania określone w procedurach zarządzenia nr 36 KGP z 14 listopada 2017 r. w sprawie zadań realizowanych przez Policję w sytuacjach kryzysowych – w szczególności w procedurze nr 6 i nr 7.
Procedura postępowania po ujawnieniu przesyłki z potencjalnie niebezpieczną zawartością zależy od tego, czy przesyłka jest otwarta, czy zamknięta.
Gdy przesyłka jest zamknięta:
• Zachowaj spokój.
• Umieść przesyłkę na stabilnym podłożu.
• W razie potrzeby użyj awaryjnych środków ochrony indywidualnej (np. kaptura ucieczkowego).
• Poinformuj otoczenie o zagrożeniu.
• Opuść strefę zagrożoną.
• Zabezpiecz miejsce/pomieszczenie.
• Poinformuj osobę odpowiedzialną za bezpieczeństwo.
• Sporządź listę osób, które miały kontakt z przesyłką.
• Pozostań do dyspozycji służb.
• Wykonuj polecenia Policji.
Gdy przesyłka jest otwarta:
• Nie naruszaj zawartości.
• Zamknij okna, wyłącz klimatyzację/wentylację.
• O ile to możliwe, przykryj przesyłkę.
• Opuść pomieszczenie, zamknij drzwi.
• Umyj ręce.
• Poinformuj osobę odpowiedzialną za bezpieczeństwo.
• Odizoluj osoby, które miały kontakt z przesyłką.
• Sporządź listę osób, które miały kontakt z przesyłką.
• Pozostań do dyspozycji służb.
• Wykonuj polecenia Policji.
Tomasz Goleniowski, EOD TECH
sierż. szt. Dawid Żak, Akademia Policji w Szczytnie
zdj. Tomasz Goleniowski
