Ten dzień na zawsze zmienił też życie 38-letniego Nicka Baileya. Brytyjski policjant, który pierwszy pojawił się na miejscu zdarzenia, sam otarł się o śmierć. Po przybyciu do domu Skripalów nieświadomie wszedł w kontakt z bojowym środkiem paralityczno-drgawkowym typu nowiczok, który został umieszczony na klamce drzwi wejściowych. Dopiero po kilku godzinach zaczął się źle czuć. Jego źrenice były jak czubki szpilek, było mu gorąco, po czym zaczął się gwałtownie pocić. Policjant przeżył, choć walka o jego życie była bolesna i stresująca.
Podział zdarzeń (HAZMAT/CBRNE)
Materiały niebezpieczne określa się jako HAZMAT (ang. hazardous material). To każda substancja lub materiał, który stanowi znaczące ryzyko dla zdrowia ludzi, bezpieczeństwa lub środowiska, jeśli nie jest prawidłowo obsługiwany. Mogą to być materiały chemiczne, gazy, ciecze i substancje stałe, a także określone typy bakterii, pestycydów, materiałów radioaktywnych oraz materiały wybuchowe1. Pracownicy służb ratunkowych (w tym policjanci) mogą zostać narażeni na kontakt z materiałem niebezpiecznym w dwóch rodzajach zdarzeń.
Pierwszy z nich to zdarzenia powstałe w sposób przypadkowy, w konsekwencji wypadku, awarii, pożaru, katastrofy. Mówimy wtedy o zagrożeniach HAZMAT. 4 sierpnia 2020 r. w magazynie zlokalizowanym w porcie w Bejrucie na terytorium Libanu doszło do serii eksplozji, w wyniku których zginęły co najmniej 203 osoby, a ok. 6500 zostało rannych. Pożar zapoczątkował eksplozję 2750 ton saletry amonowej, która została skonfiskowana w 2014 r. z zatrzymanego w porcie statku. W tym samym hangarze były składowane dzbanki z olejem, nafta, kwas solny, pięć mil lontu na drewnianych szpulach i 15 ton fajerwerków.
W drugim typie zdarzeń personel służb ratunkowych zostaje narażony na materiały niebezpieczne uwolnione do środowiska w sposób intencjonalny. Uwolnienie następuje w celach militarnych (podczas prowadzonych działań bojowych), kryminalnych lub terrorystycznych. Dla tej grupy zdarzeń jest używany akronim CBRNE (ang. C – Chemical, B – Biological, R – Radiological, N – Nuclear, E – Explosive). Podział na dwie grupy jest uwarunkowany odmienną taktyką ratowniczą i organizacji działań. Zdarzenia typu CBRNE charakteryzują się:
– brakiem naturalnego przebiegu zdarzenia,
– obecnością współistniejących zagrożeń taktycznych (broń palna),
– obecnością czynnika sterującego zdarzeniem (zamachowiec),
– ryzykiem wtórnych zagrożeń (wtórne ładunki wybuchowe),
– zmianą priorytetów działania (zabezpieczenie dowodów w celu wykrycia sprawcy może mieć priorytet nad działaniami ratowniczymi niezwiązanymi z bezpośrednim ratowaniem życia i zdrowia ludzi).
W zagrożeniach CBRNE jednostką odpowiedzialną za organizację i prowadzenie działań jest najczęściej Policja. Do jej zadań należą neutralizacja czynnika kontrolującego zdarzenie, przeprowadzenie kontroli pirotechnicznej miejsca zdarzenia i osób tam obecnych. Zadaniem policyjnego pirotechnika jest neutralizacja zagrożenia przez odseparowanie urządzenia wybuchowego od czynnika CBRN, a następnie – jeśli jest to możliwe – przewiezienie oddzielnie materiału wybuchowego w miejsce neutralizacji oraz oddzielenie czynnika CBRN w miejsce składowania, np. na składowisku odpadów promieniotwórczych, a następnie ponowne sprawdzenie miejsca zdarzenia. Od tego momentu incydent zaczyna przebiegać w sposób zbliżony do naturalnego, co umożliwia działania ratownicze pozostałym służbom (jak przy zagrożeniach HAZMAT)2.
Charakterystyka czynników chemicznych, biologicznych i radiacyjnych
Skażenie poszkodowanego czynnikiem chemicznym może być spowodowane użyciem bojowych środków trujących (BST) oraz toksycznych środków przemysłowych (TSP). Do bojowych środków trujących zalicza się:
– środki paralityczno-drgawkowe (np. sarin, nowiczoki);
– środki parzące (np. iperyt siarkowy, luizyt);
– środki uszkadzające płuca (np. chlor, fosgen);
– środki ogólnotrujące (np. cyjanowodór);
– środki psychoaktywne (np. pochodne fentanylu, LSD, środek BZ);
– środki drażniące (np. kapsaicyna).
Skażenie czynnikiem biologicznym jest spowodowane użyciem:
– patogenów bakteryjnych (np. wąglika, dżumy);
– patogenów wirusowych (np. gorączki krwotocznej Ebola, ospy prawdziwej);
– toksyn (np. botulinowej, rycynowej).
Skażenie promieniotwórcze powstaje jako konsekwencja osadzenia materiału promieniotwórczego uwolnionego w wyniku wybuchu urządzenia rozpraszającego (brudnej bomby) lub uwolnionego z miejsca jego przechowywania albo produkcji. Skażenie promieniotwórcze dotyczy również opadu promieniotwórczego spowodowanego wybuchami ładunków nuklearnych3.
Wstępne rozpoznanie objawów użycia czynnika CBRNE
Najczęstszymi, najszybszymi, a zarazem najłatwiejszymi do wstępnego rozpoznania objawów użycia czynnika CBRNE są:
– martwe zwierzęta (dzikie i domowe, małe i duże) na tym samym obszarze;
– brak normalnej aktywności owadów (ziemia, powietrze i/lub woda);
– martwe owady widoczne na powierzchni gruntu / wody / linii brzegowej;
– fizyczne objawy u wielu osób powstałe z niewyjaśnionych przyczyn: wodne pęcherze, bąble (podobne do użądleń pszczół), szpilkowate źrenice, krztuszenie się, dolegliwości układu oddechowego i/lub wysypki;
– masowe ofiary wykazujące niewyjaśnioną serię problemów zdrowotnych – począwszy od nudności, przez dezorientację, po trudności w oddychaniu, konwulsje i śmierć;
– obszary, które wyglądają inaczej niż w ostatnim czasie;
– drzewa, krzewy, rośliny jadalne, trawniki, które są obumarłe, zabarwione lub zwiędłe przy braku naturalnej suszy;
– niewyjaśnione zapachy – od owocowych/kwiatowych do ostrych podobnych do czosnku, chrzanu, gorzkich migdałów, pestek brzoskwini lub świeżo skoszonego siana – szczególnie kiedy specyficzny zapach zupełnie nie pasuje do charakteru okolicy;
– nietypowe szczątki metalowe (pozostałości po opakowaniu, elementach rakiet wojskowych itp.);
– niewyjaśniony materiał przypominający bombę lub amunicję (zwłaszcza zawierający płyn).
Reakcja na zagrożenie czynnikiem CBRNE
Jednym z kluczowych problemów reakcji na zagrożenie czynnikiem CBRNE w stosunku do HAZMAT są gromadzenie i analiza dowodów. Wymusza to nowe podejście do przygotowania w zakresie reagowania na zagrożenia CBRNE. Służby udzielające pomocy na miejscu zdarzenia powinny reagować w sposób nieinterwencyjny, defensywny lub ofensywny, w zależności od aktualnej sytuacji. Głównymi poziomami reakcji na zagrożenia CBRNE powinny być: świadomość (reakcja nieinterwencyjna), działania operacyjne (defensywne), działania techniczne (ofensywne) oraz działania specjalistyczne (ekspertyza w wyspecjalizowanych dziedzinach).
Świadomość (reakcja nieinterwencyjna) – poziom przeznaczony dla osób, które w ramach swoich obowiązków mogą być pierwszymi na miejscu zdarzenia z wykorzystaniem materiałów niebezpiecznych lub CBRNE. Do niezbędnych działań podejmowanych przez takie osoby należą:
– szybkie rozpoznawanie obecności materiałów niebezpiecznych lub CBRNE;
– chronienie się przed tymi zagrożeniami (użycie indywidualnych środków ochrony osobistej);
– szybkie wezwanie przeszkolonego personelu;
– zabezpieczenie terenu działań (w zależności od warunków pogodowych temperatury, wiatru itp. – odseparowanie postronnych ludzi oraz wyznaczenie strefy bezpiecznej).
Działania operacyjne (defensywne) – ratownicy na poziomie operacyjnym to osoby, które reagują na uwolnienia lub potencjalne uwolnienia materiałów niebezpiecznych albo CBRNE w ramach wstępnej reakcji na incydent:
– pomogą w ustawieniu stref zagrożenia (zimnej, ciepłej i gorącej lub strefy I i strefy II – zgodnie z procedurą krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego – KSRG);
– pomogą w ewakuacji rannych (mogą prowadzić ograniczone misje poszukiwawczo-ratownicze w strefie gorącej);
– udzielą pierwszej pomocy (w sposób obronny – by kontrolować uwolnienie materiału niebezpiecznego z bezpiecznej odległości i zapobiec jego rozprzestrzenianiu się);
– będą źródłem informacji dla ratowników bez przeszkolenia HAZMAT/CBRNE.
Osoby reagujące na tym poziomie powinny być przeszkolone w zakresie technik obronnych HAZMAT/CBRNE (takich jak absorpcja, tamowanie i stawianie wałów, odwracanie, zatrzymywanie, rozpraszanie oparów oraz ich tłumienie), oraz podstawowych procedur odkażania i środków ochrony indywidualnej. Zaleca się, aby te osoby zrobiły wszystko, co możliwe, aby załagodzić incydent bez wkraczania do strefy gorącej. Ratownikami na poziomie operacyjnym mogą być strażacy, policjanci, żołnierze, personel zajmujący się ochroną środowiska oraz inny personel bezpieczeństwa publicznego lub sektora prywatnego.
Działania techniczne (ofensywne) – poziom wysoce specjalistyczny i techniczny. Ratownicy podejmują ofensywne działania w odpowiedzi na uwolnienia lub potencjalne uwolnienia materiałów niebezpiecznych lub CBRNE w celu kontrolowania uwolnienia. Ratownicy są certyfikowanymi technikami HAZMAT, używają specjalistycznej odzieży chroniącej przed chemikaliami i specjalistycznego sprzętu kontrolnego.
Działania specjalistyczne (ekspertyza w wyspecjalizowanych dziedzinach) – jest to najwyższy poziom reagowania na incydenty HAZMAT/CBRNE. Specjalista reagujący ma zaawansowaną wiedzę z zakresu chemii, biologii lub fizyki. Pomaga on ratownikom na poziomie technicznym w reagowaniu i może realizować praktyczne podejście ofensywne w kontrolowaniu niebezpiecznego uwolnienia czynnika CBRNE. W innych przypadkach wyspecjalizowany ratownik może współpracować z dowódcą incydentu ze stanowiska dowodzenia i udzielać wskazówek ratownikom technicznym przygotowującym się do wejścia do gorącej strefy lub już w niej przebywającym. W wielu przypadkach ratownik na tym poziomie służy do rozwiązywania problemów podczas incydentów HAZMAT/CBRNE i obserwuje ratowników na poziomie technicznym pracujących w gorącej strefie i przygląda się rozwojowi sytuacji. W innych przypadkach specjalista reagujący może pracować ramię w ramię z ratownikiem technicznym w gorącej strefie4.
Zadania Policji w zdarzeniach o charakterze HAZMAT/CBRNE
W przypadku zdarzeń o charakterze HAZMAT/CBRNE do zadań Policji należą:
1) rozpoznanie i potwierdzenie zdarzenia (zebranie jak najwięcej dodatkowych informacji oraz ocena sytuacji i poinformowanie odpowiednich służb ratunkowych);
2) wyznaczenie strefy bezpiecznej (izolacja miejsca zdarzenia oraz terenu przyległego, w szczególności niedopuszczenie do wchodzenia osób postronnych w strefę zagrożenia);
3) w zdarzeniach kryminalnych lub terrorystycznych do zadań policjantów należy neutralizacja czynnika kontrolującego zdarzenie (terrorysta), a następnie przeprowadzenie kontroli pirotechnicznej miejsca zdarzenia i obecnych tam osób;
4) zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego w rejonie prowadzonych działań;
5) ograniczenie skutków zdarzenia (np. przez odpowiednie prowadzenie działań prasowo-informacyjnych);
6) zapewnienie bezpiecznego transportu materiałów lub urządzeń wybuchowych;
7) zabezpieczenie materiału dowodowego i dokumentowanie prowadzonych działań5.
Dokładny opis działań Policji w przypadku zdarzeń o charakterze CBRNE określa zarządzenie nr 36 Komendanta Głównego Policji
z 14 listopada 2017 r. w sprawie zadań realizowanych przez Policję w sytuacjach kryzysowych, a w szczególności:
– procedura nr 1 – działania Policji w przypadku groźby zaistnienia lub zaistnienia zdarzenia o charakterze terrorystycznym;
– procedura nr 2 – działania Policji w przypadku uzyskania informacji o podłożeniu urządzenia wybuchowego (aktualizacja: zarządzenie nr 51 Komendanta Głównego Policji z 25 października 2023 r.);
– procedura nr 6 – działania Policji w przypadku ujawnienia niezidentyfikowanej przesyłki (aktualizacja: zarządzenie nr 15 Komendanta Głównego Policji z 30 kwietnia 2021 r.);
– procedura nr 7 – działania Policji w przypadku ujawnienia materiałów, urządzeń wybuchowych w tym z zastosowaniem środków chemicznych, biologicznych, radiologicznych, nuklearnych (CBRN) oraz amunicji szczególnie niebezpiecznej;
– procedura nr 17 – działania Policji w przypadku uwolnienia niebezpiecznej substancji chemicznej;
– procedura nr 23 – działania Policji w warunkach zagrożenia wystąpienia lub zwalczania choroby zakaźnej ludzi, zwierząt lub roślin;
– procedura nr 24 – działania Policji w przypadku skażenia biologicznego;
– procedura nr 25 – działania Policji w przypadku zdarzenia radiacyjnego.
cdn.
sierż. szt. Dawid Żak, Akademia Policji w Szczytnie
Rafał, funkcjonariusz zespołu CBRN, CPKP „BOA”
zdj. CPKP „BOA”, Izabela Pajdała, freepik
1 Słowniczek logistyczny IMPARGO, impargo.de/pl/glossary/niebezpieczne-towary [dostęp: 16.02.2024 r.].
2 A. Trzos, K. Łyziński, K. Jurowski, Ratownictwo medyczne w zdarzeniach CBRNE / HAZMAT, Safety & Fire Technology, 54(2), s. 144–145.
3 A. Trzos, A. Wydra, K. Biały, K. Łyziński, Dekontaminacja wstępna z wykorzystaniem techniki suchej dekontaminacji, „Na Ratunek” 2022, nr 6, s. 27–28.
4 R. Jankowski, HAZMAT & CBRNE – działania w przypadku wystąpienia zagrożenia czynnikiem chemicznym, Materiały dydaktyczne do projektu „Wzmocnienie bezpieczeństwa
w zakresie CBRNE – koordynacja i standaryzacja”.
