Krótka historia odznaczeń za udział w powstaniach śląskich
Wielowiekową tradycją jest, że za wykazane męstwo na polu bitwy wręcza się najdzielniejszym żołnierzom odznaczenia. Powstańcy walczący o powrót Górnego Śląska do Polski byli honorowani orderami i odznaczeniami państwowymi w okresie II RP, takimi jak: Order Wojenny Virtuti Militari, Krzyż i Medal Niepodległości, Krzyż Zasługi RP, a także odznaczeniami w postaci Śląskiej Wstęgi Waleczności i Zasługi, Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi oraz odznaki pamiątkowej – Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi.
„Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” 1921
W trakcie III powstania śląskiego Naczelna Władza na Górnym Śląsku rozkazem nr 35 z 30 maja 1921 r. ustanowiła odznaczenie o nazwie – „Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” w formie wstążki. Odznaczenie było nadawane powstańcom wyróżniającym się bohaterstwem i wyjątkowym męstwem za udział w walce zbrojnej o wyzwolenie Górnego Śląska. W pierwszym okresie odznaczeni powstańcy otrzymywali wstążkę o szerokości ok. 20 mm, dwukolorową, o biało-niebieskim układzie kolorów. Rozkaz nie określał sposobu noszenia wstążki. Powstańcy wzorowali noszenie „Śląskiej Wstęgi” na sposobie noszenia wstążki pruskiego odznaczenia – Żelaznego Krzyża 1914 kl. II.
„Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” dzieliła się na dwie klasy. Klasa I odznaczenia miała na wstęgę nałożoną gwiazdkę pięcioramienną koloru srebrnego o średnicy ok. 6 mm, umieszczoną na jej środku.
„Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” I klasy była przyznawana powstańcom, którzy brali czynny udział w walce z bronią w ręku, natomiast do II klasy miały prawo osoby wyróżniające się wybitną służbą wojskowo-organizacyjną lub działalnością patriotyczną na rzecz powrotu Górnego Śląska do Polski.
Ponadto odznaczone osoby otrzymywały dyplom nadania, który był gotowym drukiem oraz posiadał numer kolejny nadania. Dane odznaczonej osoby wpisywano ręcznie. W niektórych jednostkach powstańczych odznaczonym osobom wręczano zaświadczenia tymczasowe – tzw. dyplomy polowe. Były pisane ręcznie lub na maszynie i podpisywane przez właściwych służbowo dowódców od szczebla dowódcy batalionu wzwyż.
Rozkazem nr 19 z 22 kwietnia 1922 r. Minister Spraw Wojskowych zaliczył „Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi” w poczet orderów i odznaczeń państwowych Rzeczypospolitej Polskiej i zezwolił na jego oficjalne noszenie w pełnej formie lub baretki na umundurowaniu służbowym.
„Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” była noszona na umundurowaniu (kurtka mundurowa, płaszcz służbowy, peleryna) w Wojsku Polskim, w Korpusie Ochrony Pogranicza, w Straży Granicznej oraz w Policji Państwowej i Śląskiej pod ukosem między 2 a 3 guzikiem.
Odznaka pamiątkowa „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” 1927
10 stycznia 1927 r. Minister Spraw Wojskowych zatwierdził odznakę pamiątkową o nazwie „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” ustanowioną przez Górnośląską Komisję Odznaczeń przy Zarządzie Głównym Związku Powstańców Śląskich w Katowicach.
Była kontynuacją „Śląskiej Wstęgi Waleczności i Zasługi”. Zaprojektował ją prawdopodobnie wybitny śląski działacz polityczny, artysta malarz Stanisław Ligoń.
Odznaka pamiątkowa posiadała dwie klasy:
– I klasy – nadawaną za bezpośredni udział w walce,
– II klasy – nadawaną za wybitną służbę wojskowo-organizacyjną i działalność polityczną za sprawę polską.
Różnica między odznaką klasy I a II to nałożona na wstążkę pięcioramienna gwiazdka koloru srebrnego o wymiarze 6 mm. Odznaka pamiątkowa była w formie krzyża kawalerskiego o wymiarach 43 mm x 43 mm, wykonanego z miedzi i posrebrzana. Można też spotkać odznaki w srebrze o próbie 0,950, wykonywane na indywidualne zamówienia odznaczonych osób.
Na awersie odznaki na środku umieszczona jest okrągła tarcza z perłowym otokiem, z symetrycznie rozłożonymi promieniami, na których znajduje się orzeł śląski z głową zwróconą w lewą stronę – patrząc na awers.
Na ramionach odznaki są umieszczone napisy: na górnym – 3 V 21; na prawym – 17 VIII 19; na lewym – 17 VIII 20; na dolnym – ZA / POW. / ŚLĄSKIE.
Na rewersie, na środku jest umieszczony rycerski miecz, ostrzem skierowany do góry, ozdobiony w połowie wieńcem dębowo-laurowym.
Ze względu na dużą liczbę producentów odznaki różniły się umieszczonymi na awersie napisami, kształtem orła śląskiego, wielkością liter oraz cyfr, ponadto grubością samej odznaki.
Wstążka odznaki pamiątkowej „Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” była jasnoniebieska, szerokości 38 mm z dwoma pionowymi białymi pasami szer. 7 mm i amarantowymi wypustkami szer. 2 mm wzdłuż krawędzi wstążki.
Odznaczone osoby pokrywały koszt odznaki, wpłacając pieniądze na konto Zarządu Głównego Związku Powstańców Śląskich w Katowicach.
Z tego obowiązku zwolnieni byli powstańcy – inwalidzi wojenni, wdowy i sieroty, których mężowie lub ojcowie polegli w czasie powstań śląskich lub zmarli wskutek odniesionych ran. Odznaczonym osobom wraz z odznaką pamiątkową wręczano legitymację lub dyplom nadania, których koszt pokrywał Związek Powstańców Śląskich.
„Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” 1931
W 1931 r. „Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi” uzupełniono odznaką w formie krzyża kawalerskiego. Prawdopodobnie była to inicjatywa ówczesnego wojewody śląskiego dr. Michała Grażyńskiego – prezesa honorowego Związku Powstańców Śląskich. Tym samym powstało nowe odznaczenie noszące nazwę „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi”.
Szata graficzna krzyża była wzorowana na odznace pamiątkowej „Krzyża Pamiątkowego 5. Rybnickiego Pułku Piechoty Wojsk Powstańczych”.
Awers odznaczenia pozostał niezmieniony, natomiast rewers zmodyfikowano w ten sposób, że usunięto z górnego ramienia napis – 5 P.P. (5 Pułku Piechoty), a z dolnego – RYBN. (Rybnicki).
„Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” został oficjalnie zatwierdzony rozkazem Ministra Spraw Wojskowych, L.Dz. 3333 z 1931 r. jako odznaczenie dla powstańców śląskich z lat 1919, 1920, 1921.
Prawo do otrzymania tego odznaczenia w pierwszej kolejności przysługiwało osobom, które zostały odznaczone przez Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych „Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi”.
„Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” posiadał dwie klasy:
– I klasę – nadawaną za walkę z bronią w ręku,
– II klasę – nadawaną za wybitną służbę wojskowo-organizacyjną oraz działalność polityczną za sprawę polską.
Krzyż typu kawalerskiego był wykonany z brązu lub mosiądzu, a następnie posrebrzany, o wymiarze 33 mm x 33 mm. Niektóre egzemplarze były wykonywane przez zakłady grawerskie w srebrze o próbie 0.950 na zamówienia indywidualne osób odznaczonych.
Na awersie krzyża w środku umieszczona jest okrągła tarcza z perłowym obramowaniem, z wizerunkiem orła śląskiego, z głową zwróconą w prawą stronę. Na ramionach krzyża znajdują się napisy, na górnym – POWST.; na prawym – GÓRNY; na lewym – ŚLĄSK; na dolnym – 1921. Na środku rewersu umieszczono wieniec wawrzynowy dwudzielny, a na ramionach poziomych dwuczęściowy napis – DZIEL / NYM.
Różnica między odznaczeniem I klasy a II to nałożona na wstążkę pięcioramienna gwiazdka koloru srebrnego o wymiarze 6 mm.
Odznaczonym osobom, które posiadały dyplom „Śląskiej Wstęgi Waleczności i Zasługi”, nie wręczano dyplomu czy też legitymacji, a osoby odznaczone po raz pierwszy otrzymywały legitymację lub dyplom o nadaniu tego odznaczenia.
Sposób noszenia „Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” na przykładzie Policji Województwa Śląskiego
Odznaczona osoba była obowiązana nosić „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” (odznaczenie państwowe lub odznakę pamiątkową) w pełnej formie w czasie:
1) świąt narodowych, patriotycznych, resortowych, kościelnych, Nowego Roku, przy meldowaniu się z powodu zmian przydziału, w czasie uroczystości, na których jest przewidziana obecność przedstawicieli poselstw obcych, akredytowanych przy polskim rządzie, oraz na przyjęciach urzędowych, na które są rozsyłane zaproszenia z zaznaczeniem obowiązku występowania w orderach i odznaczeniach;
2) w służbie inspekcyjnej przy zapowiedzianych przeglądach, w czasie uroczystości otwarcia, względnie zamknięcia kursu szkolnego, w czasie innych uroczystości i przyjęć bez udziału cudzoziemców oraz na wieczorowych zebraniach towarzyskich w lokalach publicznych lub prywatnych, balach, rautach, premierach i galowych przedstawieniach w teatrach.
We wszystkich innych okolicznościach wolno było nosić baretkę.
„Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” (odznaczenie państwowe lub odznaka pamiątkowa) miał być zawieszony na lewej piersi, zgodnie ze starszeństwem posiadanych polskich orderów i odznaczeń oraz zagranicznych.
Baretka na umundurowaniu powinna posiadać wymiary 10 mm x 40 mm, znajdować się na podkładce koloru czarnego z płótna lub aksamitu o 2 mm dłuższej i szerszej od baretki odznaczenia. Baretkę umieszczano na lewej piersi, nad górną kieszenią kurtki mundurowej z zachowaniem kolejności starszeństwa nadanych orderów i odznaczeń.
Odznaczona osoba na ubraniu cywilnym mogła nosić wstążeczkę odznaczenia lub miniaturkę odznaczenia, którą wpinała w butonierkę lewej klapy marynarki.
Wyjątek stanowił strój balowy (frak lub półfrak), na którym można było nosić w pełnej formie „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” (odznaczenie państwowe lub odznakę pamiątkową).
insp. dr Rafał Kochańczyk
Komendant Wojewódzki Policji w Opolu
Grzegorz Grześkowiak
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Rodzina Policyjna 1939 r.
bibliografia
Źródła drukowane:
Dziennik Rozkazów MSWojsk. Nr 32 z 1928 r. poz. 350
Dziennik Rozkazów MSWojsk. Nr 13 z 1931 r. poz. 152
Pismo MSWojsk. L.dz. 8804 G.I. z 10.01.1927
Rozkaz Gł.K PWŚl. Nr 1428 z 1934 r.
Rozkaz NKWPGŚl. Nr 35 z 1921 r.
Opracowania:
Bończak-Tomaszewski W., Kodeks orderowy, 1939.
Encyklopedia Powstań Śląskich, red. F. Hawranek, 1982.
Grześkowiak G., Mikitin J., Powstania śląskie 1919–1920–1921, 2012.
Grześkowiak G., Krzyże za powstańczy trud, „Odkrywca” 2006, nr 1/84.
Łoza S., Ordery i odznaczenia polskie, 1938.
Kaczmarek R., Powstania śląskie 1919–1920–1921. Nieznana wojna polsko-niemiecka, 2019.
Kalendarzyk Policji Województwa Śląskiego 1935, 1935.
Polskie ordery i odznaczenia, red. W. Bigoszewska, 1989.
Puchalski Z., Wojciechowski I., Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie, 1987.
Przewłocki J.J., Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920–1922, 1970.
Sejda K., Ordery, odznaczenia i medale Rzeczpospolitej Polskiej, 1932.
Wełna W., Odznaki powstań śląskich, 1985.
Wroński J., Grześkowiak G., Czerwiński W., Powstaniec śląski. Barwa i znak, 2016.
zdjęcia archiwum Zarządu Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Rodzina Policyjna 1939 r. zs. w Katowicach
