Na mocy traktatu wersalskiego Niemcy uznały pełną niepodległość Polski, niemniej o losie ziem leżących na obszarze Górnego Śląska miał zdecydować plebiscyt, w którym mieszkańcy mieli się wypowiedzieć, czy ziemie, na której zamieszkują, przyłączyć do Polski, czy Niemiec. Wyznaczony obszar, na którym miało dojść do plebiscytu, został przekazany komisji międzynarodowej złożonej z przedstawicieli USA, Francji, imperium Wielkiej Brytanii i Włoch. Zgodnie z zapisem traktatu o bezpieczeństwo i porządek na tym terenie miała dbać Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku przy pomocy wojska oraz – gdy uznano to za konieczne – policji rekrutującej się z miejscowej ludności.
Zbliżająca się 100. rocznica powołania Policji Województwa Śląskiego, która nastąpi w 2022 r., sprzyja zaprezentowaniu wybranych polskich formacji policyjnych, które stały na straży bezpieczeństwa i porządku publicznego na Górnym Śląsku w czasie, gdy w pozostałej części Polski funkcjonowała Policja Państwowa.
Warto rozpocząć od służb Księstwa Cieszyńskiego, które istniało od 1290 do 1918 r., a od roku 1822 pozostawało pod władztwem dynastii Habsburgów.
MILICJA POLSKA KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO
Z chwilą rozpadu monarchii Habsburgów na Śląsku Cieszyńskim został utworzony jeden z pierwszych polskich ośrodków władzy ustawodawczej i wykonawczej – Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Do pełnienia zadań policyjnych powołano Milicję Polską Księstwa Cieszyńskiego, która podlegała Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Na jej czele stanął por. Jerzy Szczurek. Do zadań tej formacji należały zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony obywatelom i ich mieniu, służba wartownicza przy obiektach strategicznych, nadzór nad osobami politycznie niepewnymi oraz kontrola nad zdemobilizowanymi żołnierzami powracającymi z frontu do rodzinnych domów, po zakończonej w listopadzie 1918 r. I wojnie światowej. W drugiej połowie listopada 1918 r. jednostki Milicji Polskiej poddano reorganizacji, tworząc pułk w sile trzech batalionów. Niespodziewanie 17 stycznia 1919 r. wydano rozkaz o rozwiązaniu tej formacji. Komendant Milicji Polskiej por. Jerzy Szczurek, w obliczu zagrożenia ze strony Czechów, wymusił, aby rozformowanie rozpocząć od oddziałów logistycznych. Dzięki temu w momencie rozpoczęcia konfliktu zbrojnego z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński oddziały Milicji Polskiej jako pierwsze wzięły udział w walkach obronnych, a jej funkcjonariusze wykazali się wyjątkowym poświęceniem i walecznością. Milicja Polska ostatecznie została rozwiązana już po zawarciu rozejmu z Czechami.
ŻANDARMERIA KRAJOWA KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO
To kolejna formacja, która powstała na tym terenie. W jej skład weszli Polacy służący w austriackiej żandarmerii. Na jej czele stanął płk Stanisław Młodnicki. Formacja ta realizowała zadania na terenie powiatu bielskiego i cieszyńskiego w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa do czasu utworzenia województwa śląskiego.
MILICJA ŚLĄSKA
Utworzona została prawdopodobnie w wyniku porozumienia por. Klemensa Matusiaka z dowództwem 6. Dywizji Piechoty i w początkowym okresie była w jurysdykcji władz wojskowych. Od 20 lipca 1919 r. zaczęła podlegać bezpośrednio Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Milicja Śląska pełniła funkcję wspierającą Żandarmerię Krajową Księstwa Cieszyńskiego, ponadto realizowała zadania służbowe w zakresie Straży Granicznej i Służb Celnych na linii demarkacyjnej z Czechami oraz na granicy z obszarem plebiscytowym Górnego Śląska. W grudniu 1919 r. stan osobowy Milicji Śląskiej wynosił 12 oficerów i 629 milicjantów. Milicja Śląska została rozwiązana 9 lutego 1920 r. na podstawie rozkazu z 6 lutego 1920 r. Dowódcami Milicji Śląskiej w trakcie jej funkcjonowania byli por. Klemens Matusiak oraz ppor. Jan Cieńciał.
FORMACJE NIEMIECKIE
Mimo że Niemcy z I wojny światowej wyszli przegrani, to do czasu powołania Policji Województwa Śląskiego na terenie Górnego Śląska pełniły służbę trzy rodzaje niemieckiej policji, które miały następujący podział kompetencji w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego: Staatspolizei (Policja Państwowa), Kryminalpolizei (Policja Kryminalna) i Landjägerei (Żandarmeria).
Na przełomie lipca i sierpnia 1919 r. Niemcy utworzyli kolejną formację policyjną – Sicherheitspolizei (Sipo; Policja Bezpieczeństwa), nazywaną potocznie przez mieszkańców regionu „zicherką”.
Pewna zmiana nastąpiła z początkiem 1920 r., kiedy to do Opola, stolicy regionu, przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, przejmując władzę administracyjną i wprowadzając międzysojusznicze wojska, wystawione przez armie: brytyjską, francuską i włoską. Oddziały te miały pełnić funkcje rozjemcze między Polakami a Niemcami i nadzorować prawidłowy przebieg plebiscytu.
Nadal jednak siły policyjne były złożone z funkcjonariuszy niemieckich, którzy bezwzględnie zwalczali wszelkie przejawy polskiego życia politycznego i społecznego. Stąd też jednym z głównych żądań strony polskiej, która pod hasłem samoobrony doprowadziła do wybuchu powstania w sierpniu 1920 r., była likwidacja niemieckiej Sicherheitspolizei, a jej byłych funkcjonariuszy zobowiązano do opuszczenia terenu przyszłego plebiscytu.
SUKCES III POWSTANIA ŚLĄSKIEGO
Postulat ten został zrealizowany. W jej miejsce, 24 sierpnia 1920 r., została utworzona Policja Plebiscytowa (Abstimmungspolizei – Apo), której po dwóch tygodniach zmieniono nazwę na Policję Górnego Śląska. Była to formacja o charakterze parytetowym, składająca się w połowie z funkcjonariuszy niemieckich i w połowie polskich. Komendantem Głównym Policji Górnego Śląska był francuski generał Georges Ponnet. Po III powstaniu śląskim funkcję tę objął włoski płk Pezenti.
Siedziba Komendy Głównej mieściła się w Opolu. Pod względem terytorialnym Policja Górnego Śląska była podzielona na trzy grupy:
- opolską – komendant mjr Dunn (Anglik);
- gliwicką – komendant mjr Renzetti (Włoch);
- katowicką – komendant mjr Feyler (Francuz).
Każda z tych grup podzielona była na sotnie (kompanie), których dowódcami byli alianccy oficerowie. Po wybuchu III powstania śląskiego polscy funkcjonariusze Policji Górnego Śląska, zgodnie z rozkazem nr 1 z dnia 7 maja 1921 r. Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, rozpoczęli służbę na terenach zajętych przez oddziały powstańcze w nowo utworzonej Żandarmerii Polowej Górnego Śląska. W końcowej fazie powstania, w związku z groźbą przerwania frontu przez niemieckie oddziały Selbstschutz Oberschlesien, większość żandarmów wzięła bezpośredni udział w walkach.
Według Dowódcy Żandarmerii Polowej Górnego Śląska kpt. Maksymiliana Żyły użycie na linii frontu dobrze uzbrojonych i wyszkolonych żandarmów przyniosło doskonałe rezultaty: Jako formacje czysto bojowe sformowano dwie brygady żandarmerii z pełnem polowym uzbrojeniem i hełmami stalowemi, pod dowództwem sprężystych i odważnych oficerów. Ich przydatność najlepiej charakteryzuje załamanie ofensywy Selbstschutzu.
Po zakończeniu powstania Żandarmeria Polowa Górnego Śląska została ewakuowana na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a następnie 10 listopada 1921 r. rozformowana, przy czym funkcjonariuszy zapewniono, że zostaną przyjęci do nowo tworzonej formacji pod warunkiem ukończenia szkolenia zawodowego w szkołach policyjnych w Toruniu (Policja Państwowa) lub Cieszynie (Żandarmeria Krajowa Księstwa Cieszyńskiego).
Inaczej prezentowała się kwestia korpusu oficerskiego tej formacji. W myśl rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z 3 września 1921 r. musieli oni stanąć przed Komisją Oficerską. Na jej czele stał mjr Wojska Polskiego Paweł (?) Szymański. Komisja ta zweryfikowała ich stopnie. Decyzją Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na obszarze plebiscytowym ponownie objęła służbę reaktywowana parytetowa Policja Górnego Śląska, pełniąc ją do 15 czerwca 1922 r., kiedy to została rozwiązana. Na wniosek Przewodniczącego Naczelnej Rady Ludowej Górnego Śląska Józefa Rymera, po zakończeniu III powstania śląskiego, utworzono za zgodą Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku kolejną parytetową formację o charterze policyjnym – Straż Gminną (GW; Gemeinde Wache). Funkcjonariusze Straży Gminnej mieli pełnić służbę na obszarach wiejskich objętych plebiscytem, ponadto wspierać Policję Górnego Śląska. Formacja ta została rozwiązana 15 czerwca 1922 r.
Decyzja o wybuchu III powstania śląskiego przyniosła Polsce bardzo wymierne korzyści. Spowodowała, że 20 października 1921 r. tzw. „Wielkie Mocarstwa” zadecydowały o korzystniejszym dla Polski podziale spornego terytorium. Przejmowanie przyznanych stronom obszarów nastąpiło w połowie 1922 r.
Z części, która powróciła do Rzeczypospolitej, utworzono województwo śląskie. To najmniejsze w ówczesnej Polsce województwo (4,2 tys. km²) było jednocześnie najgęściej zaludnione. W roku 1931 liczyło 1295 mieszkańców, a gęstość zaludnienia na km² wynosiła 266 osób. Miało też bardzo skomplikowaną linię graniczną.
Województwu śląskiemu przyznano również specjalny status – jako jedyne w ówczesnej Polsce uzyskało szeroką autonomię, wynikającą ze specjalnej ustawy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 15 lipca 1920 r.
POLICJA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
Organizacja polskiej formacji bezpieczeństwa w województwie śląskim stała się przedmiotem wielu dyskusji przedstawicieli Rzeczypospolitej oraz lokalnych przywódców politycznych. Ostatecznie nie rozszerzono obszaru działania Policji Państwowej na teren województwa śląskiego, lecz postanowiono stworzyć jej bliźniaczą formację: Policję Województwa Śląskiego. Prace powierzono płk. Stanisławowi Młodnickiemu, ówczesnemu Komendantowi Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego. Projekt zarządzenia dotyczącego organizacji PWŚ Naczelna Rada Ludowa przyjęła pod koniec maja 1922 r., a rozporządzenie weszło w życie 17 czerwca tego samego roku.
22 czerwca 1922 r. po uroczystej defiladzie, którą odbierali na katowickim rynku Komendant Główny Policji Państwowej płk Wiktor Sas-Hoszowski i pierwszy Główny Komendant Policji Śląskiej płk Stanisław Młodnicki, nastąpiło uroczyste przejęcie służby na terenie miasta przez funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego.
W następnych dniach zgodnie z planem odbyły się przejęcia służby w ośmiu powiatach, które po połączeniu otrzymały oficjalną nazwę województwa śląskiego.
Podstawowy filar nowej formacji stanowili byli funkcjonariusze Żandarmerii Krajowej Śląska Cieszyńskiego, Policji Górnego Śląska, Żandarmerii Polowej Górnego Śląska oraz Straży Gminnej.
insp. dr Rafał Kochańczyk Komendant Szkoły Policji w Katowicach
Grzegorz Grześkowiak Ogólnopolskie Stowarzyszenie „Rodzina Policyjna 1939 r”.
BIBLIOGRAFIA oraz źródła zdjęć:
Ustawa Konstytucyjna z 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. R.P. z 1920 r. Nr 73, poz. 497).
Ciągwa J., Autonomia Śląska 1922–1939, (bdw).
Gołasz Z., Gwóźdź K., Na straży porządku publicznego. Policja Województwa Śląskiego 1922–1939, Tarnowskie Góry 2017.
Grześkowiak G., Rys historyczny Policji Województwa Śląskiego1922–1939, Katowice 2008.
Grześkowiak G., Mikitin J., Policja Autonomicznego Województwa Śląskiego 1922–1939, Katowice 2014.
Grześkowiak G., Mikitin J., Powstania Śląskie 1919–1920–1921, Warszawa 2013.
Mikitin J., Tradycje Policji, Katowice 2004.
Mikitin J., Grześkowiak G., Policja Województwa Śląskiego 1922–1939, Warszawa 2008.
Mikitin J., Momot A., Katowicka Policja na przełomie dziejów, Katowice 2009.
Traktat pokoju między Mocarstwami Sprzymierzonemi i Skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 23 czerwca 1919 r. z dnia 28 czerwca 1920 r. (Dz. U. 1920 Nr 35, poz. 200).
