Rozwijając tę zasadę, ustawodawca stwierdza, że prasa korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej.

DEFINICJA

Na szczególną uwagę zasługuje szeroka i „otwarta” definicja prasy. Prasa oznacza publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe. Prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie oraz tele- i radiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania; prasa obejmuje również zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską (art. 7 ust. 2 pkt 1).

Prasa jest jedną z najbardziej dynamicznych w swym rozwoju gałęzi życia publicznego. Dynamikę tę zawdzięcza przede wszystkim nowym kanałom komunikacyjnym, które skracają dystans między przedstawicielami prasy a odbiorcami. Stała się więc prasa we współczesnych społeczeństwach narzędziem kształtowania opinii publicznej w różnorodnym zakresie pojęciowym. Z tego też względu nie dziwi pewnego rodzaju „specjalizacja” w wykonywaniu zawodu dziennikarza.

Dziennikarzem jest osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji (art. 7 ust. 2 pkt 5). Z kolei redakcja to jednostka organizująca proces przygotowywania (zbierania, oceniania i opracowywania) materiałów do publikacji w prasie (art. 7 ust. 2 pkt 8). Innym istotnym terminem jest wydawca. Wydawcą może być osoba prawna, fizyczna lub inna jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej. W szczególności wydawcą może być organ państwowy, przedsiębiorstwo państwowe, organizacja polityczna, związek zawodowy, organizacja spółdzielcza, samorządowa i inna organizacja społeczna oraz kościół i inny związek wyznaniowy (art. 8 ust. 1).

Przede wszystkim zadaniem dziennikarza jest służba społeczeństwu i państwu. Dziennikarz ma obowiązek działania zgodnie z etyką zawodową i zasadami współżycia społecznego, w granicach określonych przepisami prawa (art. 10 ust. 1). Z wykonywaniem tego zawodu wiążą się określone prawa, obowiązki i zakazy.

OBOWIĄZKI…

Dziennikarz jest obowiązany:

1. zachować szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystywaniu materiałów prasowych, zwłaszcza ma obowiązek sprawdzić zgodność z prawdą uzyskanych wiadomości lub podać ich źródło (art. 12 ust. 1 pkt 1);
2. do prawdziwego przedstawiania omawianych zjawisk (art. 6 ust. 1);
3. chronić dobra osobiste, a ponadto interesy działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie (art. 12 ust. 1 pkt 2);
4. dbać o poprawność języka i unikać używania wulgaryzmów (art. 12 ust. 1 pkt 3);
5. umożliwić osobie udzielającej informacji autoryzacji dosłownie cytowanej wypowiedzi (art. 14a ust. 1);
6. do uprzedniego poinformowania osoby udzielającej informacji o prawie do autoryzacji dosłownie cytowanej wypowiedzi (art. 14a ust. 2);
7. do zachowania w tajemnicy danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych (art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy w zw. z art. 180 § 3 kpk);
8. do ochrony wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich (art. 15 ust. 2 pkt 2).

ZAKAZY…

Dziennikarzowi nie wolno:

1. godzić się na publikację materiału prasowego, jeżeli wprowadzono do niego zmiany wypaczające sens i wymowę wersji publikacji przygotowanej przez niego (art. 10 ust. 2);
2. prowadzić ukrytej działalności reklamowej wiążącej się z uzyskaniem korzyści majątkowej bądź osobistej od osoby lub jednostki organizacyjnej zainteresowanej reklamą (art. 12 ust. 2);
3. wypowiadać w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji (art. 13 ust. 1);
4. publikować w prasie wizerunku i innych danych osobowych osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również wizerunku i innych danych osobowych świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę (art. 13 ust. 2);
5. opublikować informacji, jeżeli osoba udzielająca jej zastrzegła to ze względu na tajemnicę zawodową (art. 14 ust. 5);
6. publikować bez zgody osoby zainteresowanej informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną tej osoby (art. 14 ust. 6).

I PRAWA DZIENNIKARZY

Przedstawiciel prasy ma prawo do:

1. zachowania w tajemnicy, jako autorowi materiału prasowego, swego nazwiska (art. 15 ust. 1);
2. uzyskiwania informacji o działalności przedsiębiorców i podmiotów niezaliczonych do sektora finansów publicznych oraz niedziałających w celu osiągnięcia zysku, o ile na podstawie odrębnych przepisów informacja nie jest objęta tajemnicą lub nie narusza prawa do prywatności (art. 11 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1);
3. dostępu do informacji publicznej, o której mowa w ustawie z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, Dz. U. z 2020 r. poz. 2176 (art. 3a);
4. kontaktu z przedstawicielami jednostek organizacyjnych, a kierownicy tych jednostek powinni zapewnić swobodny kontakt dziennikarza z pracownikami oraz umożliwienia mu zebrania informacji i opinii (art. 11 ust. 2 i 3);
5. zachowania tajemnicy dziennikarskiej (art. 180 § 1 kpk).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA

Zgodnie z art. 37 ustawy do odpowiedzialności za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego stosuje się zasady
ogólne, chyba że ustawa stanowi inaczej. Odpowiedzialność cywilną za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ponoszą autor, redaktor lub inna osoba, którzy spowodowali opublikowanie tego materiału. Powyższe nie wyłącza także odpowiedzialności wydawcy. W zakresie odpowiedzialności majątkowej odpowiedzialność tych osób jest solidarna (art. 38 ust. 1). Pod ochroną prawną pozostaje publikowanie rzetelnej, zgodnej z zasadami współżycia społecznego ujemnej oceny dzieł naukowych, artystycznych, innej działalności twórczej, zawodowej, publicznej, a także satyry i karykatury, jeśli tylko służą urzeczywistnieniu prawa do informacji, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej (art. 41 w zw. z art. 1). Natomiast odpowiedzialności karnej podlega ten, kto utrudnia lub tłumi krytykę prasową, jak też ten, kto nadużywając swego stanowiska lub funkcji, działa na szkodę innej osoby z powodu krytyki prasowej, opublikowanej w społecznie uzasadnionym interesie. Odpowiedzialności karnej podlega ten, kto używa przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia dziennikarza do opublikowania lub zaniechania opublikowania materiału prasowego albo do podjęcia lub zaniechania interwencji prasowej. Naruszenie zakazów i obowiązków związanych publikowaniem pracy podlega odpowiedzialności karnej.

LEGITYMACJA

Z definicji dziennikarza wynika, że działa on na rzecz i z upoważnienia redakcji. Jak wskazuje utrwalone już orzecznictwo sądowe, obowiązkiem dziennikarza jest udowodnienie istnienia takiego umocowania. Trzeba pamiętać, że tzw. legitymacja prasowa/dziennikarska nie jest dokumentem sformalizowanym prawnie. Obecnie możliwe jest posiadanie legitymacji wydawanych przez redakcje lub stowarzyszenia, m.in. Stowarzyszenie Dziennikarzy RP. W obrocie prawnym pozostają także legitymacje wydawane przez Międzynarodową Federację Dziennikarzy (wersja francuska lub angielska). Należy także wskazać, że ustawodawstwo polskie jest bardzo niespójne w odniesieniu do legitymacji prasowej. Z jednej strony ustawodawca nie wprowadził w ustawie Prawo prasowe ani obowiązku posiadania, ani wzoru legitymacji prasowej, z drugiej strony wiele aktów niższej rangi wymaga okazania takiej legitymacji celem uzyskania np. akredytacji umożliwiającej wejście do sejmu, senatu, na tereny siedzib organów władzy państwowej. Powyższy dualizm trwa od wielu lat. Należy zatem wskazać, że wobec braku ustawowego wzoru legitymacji, a nawet obowiązku jej posiadania i wydawania, przedłożenie przez osobę jakiegokolwiek dokumentu, z którego wynika działanie w imieniu i na rzecz redakcji, pozwala na przypisanie jej statusu dziennikarza.

DZIENNIKARZE OBYWATELSCY

Dziennikarstwo nie stanowi jednolitego „korpusu”. Koncepcja dziennikarstwa nieodłącznie pozostaje związana z konstytucyjną wolnością prasy, co oznacza brak podporzadkowania dziennikarzy samorządowi oraz wynikającym z tego regułom. Od kilku lat można dostrzec rozwój tzw. dziennikarstwa obywatelskiego. Początkowo był postrzegany w kategoriach przedmiotu publikacji prasowych, które powinny dotyczyć mniej wydarzeń abstrakcyjnych, ogólnych, a bardziej przekazywać treści lokalne. Jednakże w ciągu kilku lat stało się jasne, że dziennikarstwo obywatelskie polega na wykonywaniu zawodu dziennikarza wraz ze spełnianiem kryteriów konstytucyjnych i ustawowych przez osoby niezatrudnione w formie stałej w redakcji prasowej.

Potrzeba tworzenia takiego dziennikarstwa zrodziła się w 1997 r. podczas wojny w Salwadorze, kiedy to wyszło na jaw, że dziennikarze nie mają w ogóle dostępu do prawdziwych informacji i mogą jedynie kontaktować się z wyselekcjonowanymi osobami. Zamachy w Nowym Jorku (2001), Londynie (2005) czy tsunami u wybrzeży Sumatry (2004) uzmysłowiły branży prasowej ogromną moc i siłę tkwiącą w dziennikarzach ad hoc, jakimi okazywali się często turyści, naoczni świadkowie zdarzeń. To właśnie oni przekazywali redakcjom nagrywane telefonami filmiki czy krótkie relacje.

W dniu 19 lutego 2005 r. powstała pierwsza polskojęzyczna platforma Wikinews, na której możliwe było zamieszczanie własnych serwisów informacyjnych. W krótkim czasie Polska Press uruchomiła serwis Wiadomości24.pl, na który możliwe było przesłanie ciekawych publikacji prasowych.

Odmianą dziennikarstwa obywatelskiego stają się blogi lub lokalne serwisy informacyjne. W pewien sposób dochodzi więc do ustawowej modyfikacji definicji dziennikarza w ujęciu tradycyjnym. Szeroki zakres pojęcia prasy, a zwłaszcza jej aspekt podmiotowy („prasa obejmuje również zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską”) powodują, iż dziennikarstwo obywatelskie mieści się w prawnych ramach jej funkcjonowania. Niekiedy w literaturze przedmiotu mówi się o wyodrębnieniu dwóch grup „osób zajmujących się działalnością dziennikarską”: dziennikarzy – profesjonalistów i dziennikarzy obywatelskich.

Wobec powyższego definicję, o której mowa w art. 7 ust. 2 pkt 5 ustawy, należy odczytywać w taki sposób, że dziennikarzem jest osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji, przy czym przez redakcję należy rozumieć niekiedy także zamieszczanie własnych publikacji w internecie, w serwisach informacyjnych przeznaczonych do takich celów (właściciel serwisu pełni wówczas funkcję wydawcy) lub we własnych serwisach (blogach) prowadzonych w pewnych odstępach czasowych lub w formie „na bieżąco” (połączenie funkcji wydawcy, redaktora/redakcji oraz dziennikarza).

Należy przyjąć, że nie każda osoba publikująca w internecie materiał, jest z samego tego faktu dziennikarzem obywatelskim. Za dziennikarza obywatelskiego można uważać tylko taką osobę, która publikuje lub udostępnia w prasie do publikacji tekst albo obraz o charakterze informacyjnym, publicystycznym, dokumentalnym lub innym. W świetle powyższego dziennikarstwem obywatelskim są osoby zamieszczające teksty lub obrazy np. we własnych serwisach informacyjnych lub na istniejących platformach informacyjnych. Natomiast w przypadku tzw. blogów uznanie, że mamy do czynienia z dziennikarzem obywatelskim, zależy od częstotliwości pojawiania się bloga, jego tematyki, a ponadto treści, które są na nim zamieszczane. Warto jednakże podkreślić, że wiele serwisów czy blogów zostało zarejestrowanych w sądzie okręgowym jako prasa i otrzymało własny numer ISSN. Numer ten nadawany jest przez Narodowy Ośrodek ISSN działający przy Bibliotece Narodowej. Z tego względu każdy podmiot, który ma nadany numer ISSN, powinien być uznany za prasę.

Dziennikarze obywatelscy zrzeszają się w stowarzyszeniach. Obecnie w Polsce działa kilka takich stowarzyszeń. Mogą one wydawać swoim członkom, podobnie jak Stowarzyszenie Dziennikarzy RP, własne legitymacje dziennikarskie. Są one tak samo niesformalizowane jak legitymacje prasowe dziennikarzy zawodowych.

Dziennikarz obywatelski może stać się nie tylko podmiotem uprawnień przysługujących dziennikarzom, ale przede wszystkim jest także podmiotem obowiązków i nakazów, ciążących na każdym dziennikarzu.

Prawnej podstawy funkcjonowania dziennikarstwa obywatelskiego należy poszukiwać w treści art. 54 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten stanowi, że każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Ta swoboda obywatelska znajduje jednak ograniczenie niezależnie od zakazów wynikających z prawa prasowego. Jak słusznie zauważył bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 stycznia 2020 r. o sygn. akt IV CSK 683/18: „Jeżeli rozpowszechniany materiał zawiera informacje, a zatem fakty podlegające wartościowaniu prawda – fałsz, to co do zasady informacje te muszą spełniać kryterium zgodności z prawdą, i to zgodności rozumianej całościowo, a nie ograniczającej się do wyrwanych z kontekstu okoliczności czy zdarzeń, które mogą oddawać półprawdę, ale też – odpowiednio dobrane – kształtować obraz rażąco nieprawdziwy. Przedstawianie naruszających cudze dobra osobiste informacji nieprawdziwych nie mieści się w granicach dopuszczalnej swobody wypowiedzi”.

REASUMUJĄC

Dziennikarstwo obywatelskie stanowi niesklasyfikowany prawnie rodzaj dziennikarstwa. Możliwe są obecnie różne formy jego realizacji. Kryterium uznania za dziennikarza obywatelskiego powinny stanowić okoliczności dotyczące miejsca publikacji materiałów prasowych, częstotliwości ich ukazywania się, a także nieodpłatny charakter tych działań. W szczególności posiadanie własnego bloga lub serwisu zarejestrowanego i opatrzonego indywidualnym numerem ISSN w sposób klarowny wskazuje na wykonywanie czynności dziennikarza. Legitymacje prasowe/dziennikarskie nie są prawnie uregulowane, nie istnieje podstawa prawna ich wydawania ani wzór określający, jakie elementy i dane powinny zawierać. Legitymacje
prasowe/dziennikarskie stanowią wyłącznie dokumenty prywatne w rozumieniu przepisów prawa, posiadając charakter podobny jak legitymacje pracownicze. W przypadku uznania danej osoby za realizującą zadania z zakresu dziennikarstwa obywatelskiego podlega ona zasadom wykonywania działalności dziennikarskiej wynikającym z ustawy Prawo prasowe. W sytuacji kontroli lub zatrzymania osób dokonujących utrwalenia w dowolnej formie zdarzeń lub relacjonujących te zdarzenia tak jak dziennikarze na tych osobach spoczywa obowiązek wykazania działania w ramach dziennikarstwa obywatelskiego.

MEC. MAGDALENA BĘDZIEJEWSKA-MICHALSKA
radca prawny w Biurze Kadr, Szkolenia i Obsługi Prawnej KGP
zdj. unplash, pexels