Najpoważniejszą z nich jest ponoszenie odpowiedzialności karnej za zbycie własnego lub cudzego dokumentu stwierdzającego tożsamość, co stanowi przestępstwo z art. 274 k.k., jak również za posłużenie się dokumentem stwierdzającym tożsamość innej osoby oraz za kradzież lub przywłaszczenie takiego dokumentu, a zatem za przestępstwo z art. 275 § 1 k.k. Ponadto, bezprawne przewiezienie, przeniesienie lub przesłanie za granicę dokumentu stwierdzającego tożsamość innej osoby jest penalizowane w art. 275 § 2 k.k. „Dokument stwierdzający tożsamość” jest znamieniem typów czynów zabronionych określonych w tych artykułach. Wskazuje to na znaczenie uznania danego dokumentu za dokument stwierdzający tożsamość, a jednocześnie nakazuje unikanie wykładni rozszerzającej przy interpretacji tego pojęcia. Należy wspomnieć, że o dokumencie stwierdzającym tożsamość mowa jest także w art. 112 k.k.
DEFINICJA
Kodeks postępowania karnego posługuje się pojęciem dokumentu stwierdzającego tożsamość w art. 213 § 1 i art. 275 § 4, a pojęciem dokumentu tożsamości w art. 191 § 1a. W kodeksie wykroczeń i kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia pojęcie dokumentu stwierdzającego tożsamość wprawdzie nie występuje, jednakże jego wykładnia nie pozostaje bez znaczenia ze względu na uregulowania tych kodeksów. Kodeks wykroczeń w art. 65 stanowi m.in. o wprowadzeniu w błąd co do tożsamości własnej lub innej osoby i nieudzieleniu dokumentów co do tej okoliczności. W kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, w art. 45 § 1, art. 46 § 2 i art. 57 § 2, mowa jest o ustaleniu tożsamości. Jednym z podstawowych sposobów ustalenia tożsamości osoby jest poproszenie jej o pokazanie dokumentu tożsamości.
Żaden przepis prawny nie definiuje dokumentu stwierdzającego tożsamość. W doktrynie prawa karnego są znaczne rozbieżności w zakresie katalogu takich dokumentów. Bezsporne jest jedynie to, że dowód osobisty jest dokumentem stwierdzającym tożsamość, co jasno wynika z art. 4 ust. 1 ustawy z 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych. W najnowszej literaturze do katalogu dokumentów stwierdzających tożsamość zaliczono: dowód osobisty, dokument paszportowy (paszport, paszport tymczasowy, paszport dyplomatyczny, paszport służbowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych), wizę, dokument podróży, kartę pobytu, polski dokument podróży dla cudzoziemca, tymczasowy polski dokument podróży dla cudzoziemca, polski dokument tożsamości cudzoziemca, dokument „zgoda na pobyt tolerowany”, książeczkę żeglarską, kartę tożsamości, dokument podróży przewidziany w konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców, jak też książeczkę wojskową.
STWIERDZENIE, POTWIERDZENIE, POŚWIADCZENIE
Część rozbieżności w doktrynie spowodowana jest różnymi ustawowymi określeniami dotyczącymi niektórych dokumentów. W niektórych ustawach mowa jest o stwierdzaniu, a w innych o potwierdzaniu lub poświadczaniu tożsamości przez dany dokument. W celu rozstrzygnięcia analizowanej kwestii należy ustalić znaczenie tych wyrazów, odwołując się do słownika języka polskiego. Czasownik „stwierdzić – stwierdzać” znaczy m.in. «przekonać się o czymś, uznać coś za pewne». Czasownik „poświadczyć – poświadczać” znaczy «poręczyć wiarygodność kogoś lub czegoś» lub «stwierdzić autentyczność jakiegoś dokumentu urzędowego lub tożsamość jakiejś osoby». Czasownik „potwierdzić – potwierdzać” znaczy m.in. «stwierdzić lub poświadczyć prawdziwość, wiarygodność albo istnienie czegoś». Powyższe objaśnienia jasno wskazują, że badane wyrazy są bliskoznaczne i mogą być używane jako synonimy. Należy zatem uznać, że określenia „dokument stwierdzający tożsamość”, „dokument potwierdzający tożsamość” i „dokument poświadczający tożsamość” mogą być używane zamiennie. W piśmiennictwie zdarza się, że termin „dokument stwierdzający tożsamość” jest zastępowany terminem „dokument tożsamości”, a termin „dokument tożsamości” terminem „dokument potwierdzający tożsamość”. Posługiwanie się tą skróconą nazwą należy uznać za jak najbardziej poprawne. Na takim stanowisku stoi też zapewne ustawodawca, skoro jej używa, a niekiedy nawet w jednej ustawie posługuje się różnymi określeniami. Dla przykładu, w art. 86 ust. 3 prawa bankowego oraz w art. 21a ust. 2 pkt 2d) ustawy o Policji mowa jest o dokumencie tożsamości. W art. 191 § 1a k.p.k. jest dokument tożsamości, a w art. 213 § 1 k.p.k. dokument stwierdzający tożsamość. W ustawie o cudzoziemcach mowa jest o dokumencie tożsamości (art. 54), dokumencie potwierdzającym tożsamość (art. 146) oraz dokumentach poświadczającym tożsamość (art. 315 ust. 2). Warto zauważyć, że nawet w obrębie tego samego przepisu (art. 146 ustawy o cudzoziemcach), w jednym zdaniu, ustawodawca użył dwóch różnych określeń: dokument potwierdzający tożsamość i dokument tożsamości. Chodzi przy tym niewątpliwie o tę samą kategorię dokumentów.
DOKUMENTY PASZPORTOWE
W piśmiennictwie wśród dokumentów stwierdzających tożsamość wymienia się zwykle dokumenty paszportowe. Zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy z 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych przez dokument paszportowy należy rozumieć paszport, paszport tymczasowy, paszport dyplomatyczny i paszport służbowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Art. 4 tej ustawy stanowi, że dokument paszportowy uprawnia do przekraczania granicy i pobytu za granicą oraz poświadcza obywatelstwo polskie, a także tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie ten dokument zawiera. Mając na uwadze wcześniej podane objaśnienia słownikowe słów „poświadcza” i „stwierdza” należy zaliczyć dokument paszportowy do kategorii dokumentów stwierdzających tożsamość.
DOKUMENTY CUDZOZIEMCÓW
Zgodnie z art. 226 ustawy z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach cudzoziemcowi mogą być wydane następujące dokumenty: 1) karta pobytu; 2) polski dokument podróży dla cudzoziemca; 3) polski dokument tożsamości cudzoziemca; 4) tymczasowy polski dokument podróży dla cudzoziemca; 5) dokument potwierdzający posiadanie zgody na pobyt tolerowany o nazwie „zgoda na pobyt tolerowany”. Za dokumenty stwierdzające tożsamość należy uznać dokumenty wymienione w punktach 1, 3 i 5.
Z ustawy jasno wynika, że karta pobytu w okresie swojej ważności potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz uprawnia go, wraz z dokumentem podróży, do wielokrotnego przekraczania granicy bez konieczności uzyskania wizy (art. 242). Podobnie, żadnych wątpliwości nie pozostawia ustawa odnośnie do polskiego dokumentu tożsamości cudzoziemca, albowiem w art. 261 stanowi, że polski dokument tożsamości cudzoziemca, w okresie swojej ważności, potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, lecz nie potwierdza jego obywatelstwa. Dokument ten nie uprawnia do przekroczenia granicy. Ustawa o cudzoziemcach w art. 274 stanowi, że dokument „zgoda na pobyt tolerowany” w okresie swojej ważności potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, lecz nie potwierdza obywatelstwa cudzoziemca, oraz że dokument ten nie uprawnia do przekroczenia granicy.
Dokumenty, takie jak polski dokument podróży dla cudzoziemca i tymczasowy polski dokument podróży dla cudzoziemca, nie są dokumentami stwierdzającymi tożsamość, albowiem ustawa nie zawiera w stosunku do nich – w odróżnieniu od trzech innych dokumentów wymienionych w art. 226 – takiego postanowienia. Podobnie, dokumentem tożsamości nie jest wiza, bo ustawa tego nie przewiduje. Zgodnie z art. 58 ustawy o cudzoziemcach, cudzoziemcowi można wydać wizę Schengen lub wizę krajową. Cele, w których wydaje się wizę Schengen lub wizę krajową, określa art. 60 ust. 1 ustawy, a uprawnienia wiążące się z wizą krajową określa art. 59 ust. 1 tej ustawy.
W ustawie o cudzoziemcach jest mowa o potwierdzeniu tożsamości w przypadku jeszcze jednego dokumentu. Art. 170 tej ustawy stanowi, że cudzoziemcowi, w stosunku do którego istnieje domniemanie, że jest ofiarą handlu ludźmi w rozumieniu art. 115 § 22 kodeksu karnego, wydaje się zaświadczenie potwierdzające istnienie tego domniemania. Art. 175 przewiduje, że minister właściwy do spraw wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, wzór zaświadczenia, o którym mowa w art. 170, uwzględniając cel, w jakim zaświadczenie jest wydawane, oraz dane potwierdzające tożsamość cudzoziemca. Z przepisu ustawowego wynika więc, że w przedmiotowym zaświadczeniu muszą być zawarte dane potwierdzające tożsamość cudzoziemca. Nie implikuje to jednak przyjęcia, że przedmiotowe zaświadczenie jest dokumentem stwierdzającym (potwierdzającym) tożsamość. Oczywiste jest bowiem, że w takim zaświadczeniu – dokumencie muszą być podane informacje identyfikujące osobę. Zgodnie z delegacją ustawową, dane te mają być sprecyzowane w rozporządzeniu. Posłużenie się w ustawie określeniem „dane potwierdzające tożsamość” jest poprawne i nie powinno być uznawane za wprowadzające w błąd. Przede wszystkim zaś, interpretując zacytowane wyżej przepisy, trzeba mieć na uwadze cel wydania tegoż zaświadczenia.
Do katalogu dokumentów stwierdzających tożsamość należy zaliczyć tymczasowe zaświadczenie tożsamości cudzoziemca, określone w ustawie z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 55 ust. 1 wymienionej ustawy, wnioskodawcy i małżonkowi, w imieniu którego wnioskodawca występuje, wydaje się, niezwłocznie po przyjęciu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, nie później jednak niż w terminie 3 dni, tymczasowe zaświadczenie tożsamości cudzoziemca. Zaświadczenie to w okresie swojej ważności potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz uprawnia go i małoletnie dzieci objęte tym zaświadczeniem do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do zakończenia postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej decyzją ostateczną (art. 55a ust. 1).
Dokumentem stwierdzającym tożsamość jest także dokument podróży przewidziany w konwencji ONZ dotyczącej statusu uchodźców, przyjętej w dniu 28 lipca 1951 r. w Genewie.
KSIĄŻECZKA ŻEGLARSKA
Książeczka żeglarska rzadko bywa wymieniana wśród dokumentów stwierdzających tożsamość. Na pierwszy rzut oka nie kojarzy się ona z dokumentem o takim charakterze. Wiedza na temat tej książeczki i wiążących się z nią uprawnień nie jest w społeczeństwie powszechna. Książeczka żeglarska jest dokumentem zdefiniowanym w ustawie z 5 sierpnia 2015 r. o pracy na morzu. Art. 7 ust. 1 tej ustawy stanowi, że książeczka żeglarska jest dokumentem osobistym marynarza, poświadczającym jego tożsamość, dokumentującym przebieg zatrudnienia na statkach oraz uprawniającym do przekraczania granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Duże znaczenie ma także przepis ust. 2, który przewiduje, że marynarz, będący obywatelem polskim, może wrócić na podstawie książeczki żeglarskiej do kraju w okresie 12 miesięcy od dnia utraty jej ważności. Biorąc po uwagę powyższe uprawnienia marynarza można twierdzić, że książeczka ta przypomina paszport. Rozstrzygające znaczenie ma jednak wyraźne postanowienie ustawy, że książeczka żeglarska jest dokumentem poświadczającym tożsamość marynarza. Należy zatem włączyć książeczkę żeglarską do katalogu dokumentów stwierdzających tożsamość.
DOKUMENTY WOJSKOWE
Nie jest dokumentem stwierdzającym tożsamość książeczka wojskowa, wbrew wyrażanym niekiedy w literaturze poglądom. Dokumentem stwierdzającym tożsamość jest natomiast karta tożsamości, określona w ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 54a ust. 1 tej ustawy, organy wojskowe wyposażają żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz osoby pełniące służbę w jednostkach zmilitaryzowanych przydzielonych do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, cywilny personel medyczno-sanitarny Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym Rzeczypospolitej Polskiej, personel organizacji „Polski Czerwony Krzyż” i innych ochotniczych organizacji pomocy, osoby cywilne wykonujące czynności duszpasterskie oraz inne osoby określone prawem międzynarodowym – w karty i tabliczki tożsamości. Przepis ust. 2 stanowi, że karty tożsamości, o których mowa w ust. 1, wydawane żołnierzom w czynnej służbie wojskowej wyjeżdżającym w celach służbowych za granicę stanowią również dowód tożsamości, o którym mowa w art. III ust. 2 lit. a Umowy między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotyczącej statusu ich sił zbrojnych, sporządzonej w Londynie 19 czerwca 1951 r. Przepis ten mówi wprawdzie o „dowodzie tożsamości”, a nie „dokumencie tożsamości”, ale przy jego interpretacji trzeba mieć na względzie to, iż odwołuje się on do postanowienia zawartego w umowie międzynarodowej. Art. III ust. 2 lit. a przedmiotowej umowy brzmi w wersji polskojęzycznej następująco: W odniesieniu do członków sił zbrojnych będą jedynie wymagane następujące dokumenty, które należy okazywać na żądanie: dowód tożsamości wystawiony przez państwo wysyłające, zawierający imię i nazwisko, datę urodzenia, stopień i numer (o ile taki posiadają), rodzaj służby i fotografię. Nadto, analizowana karta – z powodu zawartych w niej danych (określonych w art. 54a ust. 4 ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP) – jest dokumentem. Ustawodawca już w samej jej nazwie, przez użycie dookreślenia ‘tożsamości’, przesądził, że jest ona dokumentem stwierdzającym tożsamość.
LEGITYMACJE
Wszelkie legitymacje służbowe, jak również legitymacje szkolne bądź studenckie i legitymacje biblioteczne oraz podobne dokumenty ze zdjęciem należy uznać za dokumenty pozwalające na ustalenie tożsamości (a nie stwierdzenie tożsamości). Dokumenty te zawierają dane dotyczące tożsamości ich posiadacza, jednak ich funkcja w obrocie prawnym jest inna aniżeli potwierdzanie tożsamości. Ich rolą jest wykazanie pewnych uprawnień osoby, na którą legitymacja została wystawiona. Tak samo należy zakwalifikować prawo jazdy, które – zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami – jest dokumentem stwierdzającym posiadanie uprawnienia do kierowania pojazdami wymienionymi w tym przepisie.
Podsumowując, do katalogu dokumentów stwierdzających tożsamość należą następujące dokumenty: dowód osobisty, dokument paszportowy, karta tożsamości, książeczka żeglarska, karta pobytu, polski dokument tożsamości cudzoziemca, dokument „zgoda na pobyt tolerowany”, tymczasowe zaświadczenie tożsamości cudzoziemca, dokument podróży przewidziany w konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców.
dr. hab. KATARZYNA BANASIK
prof. Krakowskiej Akademii im. Frycza Modrzewskiego
Tekst ten jest znacznie skróconą wersją artykułu opublikowanego w „Prokuraturze i Prawie” 2018, nr 6.