Powojenne idee budowy systemu zapewniającego pokój i bezpieczeństwo dały asumpt do powoływania instytucji międzynarodowych, w których funkcjonowaniu dostrzegano największą skuteczność w urzeczywistnianiu pokojowego współistnienia narodów i rozwoju humanitaryzmu.
RADA EUROPY
Organizacją, której kilkudziesięcioletni dorobek jest nie do przecenienia, jest powstała w 1949 r. Rada Europy. Jej statutowym celem jest „osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady stanowiące ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwić ich postęp ekonomiczny oraz społeczny”. Trzy główne obszary działalności Rady to prawa człowieka, demokracja i praworządność. W ramach Rady Europy zawierane są porozumienia oraz konwencje regulujące takie dziedziny, jak: gospodarka, kwestie społeczne, kulturalne, naukowe, prawne oraz administracyjne. Szczególny dorobek Rada osiągnęła w kształtowaniu praw i wolności człowieka oraz nowatorskich narzędzi nadzorczych nad ich przestrzeganiem.
Obecnie Rada Europy ma 47 członków – większość państw europejskich oraz państwa, które geograficznie leżą w części azjatyckiej lub na pograniczu kontynentów, czyli: Armenia, Azerbejdżan, Cypr, Gruzja, Rosja oraz Turcja.
Rady Europy nie należy mylić z Unią Europejską lub z instytucją unijną – Radą Europejską. Ciekawostką jest natomiast, że członkostwo w Radzie Europy jest warunkiem niezbędnym do rozpoczęcia procesu akcesyjnego do Unii Europejskiej.
EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA
Za najistotniejsze osiągnięcie Rady Europy uznaje się przyjęcie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, tzw. Europejskiej konwencji praw człowieka. Konwencja została podpisana w 1950 r., weszła w życie trzy lata później jako unikalny w środowisku międzynarodowym instrument, nadający moc obowiązującą niektórym prawom określonym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Polska ratyfikowała konwencję 19 stycznia 1993 r.
Katalog praw i wolności obejmuje między innymi: prawo do życia, zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do skutecznego środka odwoławczego, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność wyrażania opinii, wolność zgromadzania się i stowarzyszania, zakaz dyskryminacji (…). Charakter katalogu jest otwarty i daje możliwość uzupełniania go o prawa i wolności w formie protokołów dodatkowych. Przykładem jest protokół nr 13 do konwencji, na podstawie którego od 1985 r. państwa członkowskie RE tworzą tzw. obszar wolny od kary śmierci, bez względu na okoliczności.
EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA
Na mocy Europejskiej konwencji praw człowieka powołano równocześnie instytucję stojącą na straży przestrzegania praw i gwarancji zawartych w konwencji przez państwa członkowskie – Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. 25 lat temu, 1 maja 1993 r., Polska uznała jurysdykcję Trybunału. Jest on odpowiedzialny za implementację konwencji w państwach członkowskich. Bezprecedensowym atrybutem Trybunału jest posiadanie uprawnień jurysdykcyjnych, w ramach których rozpatrywane są skargi międzypaństwowe oraz indywidualne.
Procedura skargi indywidualnej do Trybunału przewiduje możliwość wniesienia jej przez każdą osobę, organizację pozarządową lub grupę jednostek, która uważa, że jej prawa zagwarantowane w konwencji zostały naruszone przez państwo będące stroną konwencji. Aby skarga została uznana za dopuszczalną, musi spełnić konkretne warunki: skarga musi być złożona przeciwko państwu członkowskiemu Rady Europy; zarzut musi dotyczyć naruszenia jednego lub kilku praw chronionych przez konwencję; osoba wnosząca skargę musi być ofiarą złamania postanowień konwencji i ponieść z tego tytułu znaczący uszczerbek. Trybunał nie jest instytucją odwoławczą od orzecznictwa sądów krajowych, nie uchyla ich orzeczeń, niedopuszczalne są więc skargi, które jedynie wskazują na niezadowolenie skarżącego z wyroku zapadłego przed sądem krajowym. Przedmiot skargi, czyli naruszenie konwencji, musi zaistnieć po dacie ratyfikacji konwencji przez państwo, którego dotyczy skarga. Trybunał orzeka jedynie w sprawach, które wyczerpały krajowe środki odwoławcze, oraz rozpatruje skargi złożone w terminie 6 miesięcy od ostatniego orzeczenia krajowego w sprawie.
Znajomość procedury skargowej ma ogromne znaczenie dla skuteczności dochodzenia swoich praw przed Trybunałem, przeważająca liczba skarg skierowanych do Trybunału zostaje bowiem odrzucona z powodów proceduralnych i zaliczona do grupy skarg niedopuszczalnych.
Liczba wszystkich nowych skarg przydzielonych do rozpoznania Trybunałowi w 2017 r. wyniosła 63 500, co stanowi wzrost o 19% w stosunku do 2016 r. Najwięcej zawisłych skarg pod koniec 2017 r. było przeciwko Rumunii (17,6% wszystkich zawisłych spraw), następnie Rosji (13,8%), Turcji (13,3%), Ukrainie (12,6%), Włochom (8,3%), Węgrom (6,3%), Azerbejdżanowi (3,6%), Gruzji (3,4%) oraz Armenii (3,2%). Polska w tym zestawieniu została skalsyfikowana na 10. miejscu (2,5%). Bardziej obiektywnym wskaźnikiem może być statystyka dotycząca liczby nowych skarg w stosunku do liczby ludności. Liczba skarg z Polski w stosunku do liczby mieszkańców była pod koniec 2017 r. poniżej średniej europejskiej. Polska znalazła się na 25. miejscu na 47 państw Rady Europy. Większość skarg przeciwko Polsce dotyczy przewlekłości postępowania sądowego.
Każde państwo będące sygnatariuszem konwencji ma prawo powołać jednego sędziego na 9-letnią kadencję. Istotne jest, że sędziowie zasiadają w Trybunale we własnym imieniu, są więc niezależni i nie reprezentują interesów narodowych. Wyroki wydawane przez Trybunał są wiążące dla państw członkowskich. Nad ich właściwym wykonaniem nadzór sprawuje Komitet Ministrów RE. W razie stwierdzenia przez Trybunał naruszenia konwencji, państwo wyrokiem Trybunału zobowiązane jest do realizacji środków indywidualnych oraz środków generalnych. Środkami indywidualnymi są przede wszystkim świadczenia stanowiące zasądzone przez Trybunał zadośćuczynienie lub kwota uzgodniona w ramach zawartej ugody między stronami oraz ewentualny zwrot kosztów poniesionych przez skarżącego na prowadzenie sprawy przed Trybunałem. Państwo zobowiązane jest także do zapewnienia ustania naruszenia konwencji i przywrócenia stanu sprzed jego zaistnienia, np. cofnięcie nakazu wydalenia, które mogłoby narazić skarżącego na ryzyko tortur lub złego traktowania w kraju przeznaczenia. Środki generalne natomiast mają na celu zaprzestanie funkcjonowania w państwie stanu niezgodnego z konwencją i wdrożenie środków zaradczych przed wystąpieniem niezgodności działań z konwencją w przyszłości. Polega przede wszystkim na wprowadzeniu zmian systemowych – zmian w prawie krajowym i praktyki jego stosowania, czy też podjęcia działań edukacyjnych.
WYROKI w tzw. SPRAWACH POLICYJNYCH
Zasadnicze znaczenie dla właściwego funkcjonowania służb porządku publicznego ma znajomość i postępowanie zgodne z reżimem konwencji. Przestrzeganie zagwarantowanych w niej praw i wolności człowieka bezpośrednio przekłada się na wskaźniki społecznego zaufania do Policji oraz poczucia bezpieczeństwa. Szczególnej uwagi, ze względu na specyfikę wykonywanych czynności służbowych przez Policję, wymagają zapisy art. 2 konwencji „Prawo do życia”, art. 3 „Zakaz tortur”, art. 5 „Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego”, art. 8 „Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego”, art. 11 „Wolność zgromadzania się i stowarzyszania się”. Jedynie w ramach wymienionych art. 5, 7, 8 i 11 Rada Europy wprowadziła możliwość ograniczania praw i wolności człowieka w uzasadnionych przypadkach i w trybie ustalonym przez prawo. Ingerencja w korzystanie z praw i wolności może odbywać się wyłącznie w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwowego, publicznego lub dobrobytu gospodarczego kraju, ochrony zdrowia i moralności lub ochrony praw i wolności innych osób. Autorzy konwencji umożliwili członkom sił zbrojnych, policji lub administracji państwowej, zgodne z prawem, ograniczenia wolności zgromadzeń i stowarzyszeń.
Niechlubnymi przykładami pogwałcenia praw gwarantowanych konwencją przez policjantów są sprawy z tzw. Grupy Dzwonkowskiego. Grupa ta, nazwana od nazwiska skarżącego w najstarszej (1999 r.) ze spraw, zawiera także wyroki w sprawach: Lewandowski i Lewandowska przeciwko Polsce, Pieniak p. Polsce, Polanowski p. Polsce, Mrozowski p. Polsce, Wasilewska i Kałucka p. Polsce, Karbowniczek p. Polsce, Przemyk p. Polsce. W wyrokach z tej grupy Trybunał stwierdził naruszenie art. 3 konwencji w aspekcie materialnym, z powodu poniżającego traktowania skarżących przez policjantów oraz naruszenie art. 3 w aspekcie proceduralnym z uwagi na nieprzeprowadzenie przez władze efektywnego postępowania w związku z zarzutami skarżących dotyczącymi poniżającego traktowania przez policjantów. Natomiast w wyrokach Wasilewska i Kałucka p. Polsce i Przemyk p. Polsce Trybunał stwierdził proceduralne i materialne naruszenie art. 2. W celu wykonania tych wyroków, oprócz wypłacenia zadośćuczynienia skarżącym, strona polska zrealizowała wiele środków generalnych, wprowadzając nowe rozwiązania instytucjonalne, jak np. system ochrony praw człowieka w Policji. Wprowadzono zmiany legislacyjne, np. w ustawie o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Podjęto równocześnie działania edukacyjne w celu kształtowania właściwych postaw, ale także związane z praktyką wykonywania czynności służbowych przez policjantów. Mimo że wyroki w sprawach z tzw. Grupy Dzwonkowskiego zapadły w latach 2007–2013, dopiero podczas posiedzenia Komitetu Ministrów RE w czerwcu 2016 r. przyjęto rezolucję końcową uznającą podjęte przez Polskę działania za wyczerpujące wykonanie wyroków, tym samym zamykając procedurę wzmożonego nadzoru nad wykonywaniem wyroków, którą objęta była grupa przez 2 ostatnie lata.
W 2007 r. utworzony został międzyresortowy Zespół ds. wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, do którego zadań należy m.in. monitorowanie wykonywania wyroków i decyzji Trybunału wobec Polski. W pracach zespołu biorą udział przedstawiciele komendanta głównego Policji: Marta Krasuska oraz mł. insp. Krzysztof Łaszkiewicz z Zespołu ds. Ochrony Praw Człowieka w Gabinecie Komendanta Głównego Policji. Zespół ten wraz z pełnomocnikami i zespołami ds. ochrony praw człowieka w jednostkach i szkołach Policji dba o włączanie tematyki konwencji oraz orzecznictwa Trybunału do działań edukacyjnych podejmowanych w Policji, w tym programów szkoleń oraz publikacji. Podejmuje także działania na rzecz upowszechniania konwencji wśród policjantów i pracowników Policji, koordynuje dystrybucję wyroków w środowisku policyjnym oraz publikuje wybrane wyroki ETPC w internetowych serwisach Policji.
MARTA KRASUSKA
Zespół ds. Ochrony Praw Człowieka GKGP
