W wyniku trwających ponad 4 lata prac Parlament Europejski i Rada przyjęły 27 kwietnia 2016 r. akty prawne, które od wiosny 2018 r. będą stosowane w systemu ochrony danych osobowych:

1) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (dalej jako: rozporządzenie ogólne)3,

2) dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/680 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych przez właściwe organy do celów zapobiegania przestępczości, prowadzenia postępowań przygotowawczych, wykrywania i ścigania czynów zabronionych i wykonywania kar, w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylająca decyzję ramową Rady 2008/977/WSiSW (dalej jako: dyrektywa 2016/680)4.

AKTY PRAWNE

Zgodnie z art. 99 ust. 2 rozporządzenia ogólnego, będzie one stosowane bezpośrednio od 25 maja 2018 r. i do tego czasu każde z państw członkowskich (PC) UE zobowiązane jest do zapewnienia jego skutecznego stosowania w swoim porządku prawnym przez przyjęcie właściwych przepisów wewnętrznych. W tym celu konieczne jest, poza uchwaleniem nowej ustawy o ochronie danych osobowych5, także dokonanie zmian w innych ustawach6.

Najpóźniej 6 maja 2018 r. wejdzie w życie ustawa implementująca dyrektywę 2016/680, której projekt pn. „Ustawa o ochronie danych osobowych przetwarzanych w związku z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości” przygotowuje MSWiA. Określi ona m.in.:

1) zasady i warunki ochrony danych osobowych przetwarzanych w celu:

a) prowadzenia postępowania karnego (także o wykroczenia) oraz wykonywania orzeczeń wydanych w tych postępowaniach, a także wykonywania kar porządkowych i środków przymusu,

b) wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych,

c) rozpoznawania, wykrywania lub zwalczania czynów zabronionych, w tym zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz zapobiegania takim czynom i zagrożeniom;

2) prawa osób, których dane osobowe są przetwarzane;

3) sposób prowadzenia nadzoru nad ochroną danych osobowych. 

ZAKRES PRZEDMIOTOWY

Przyjęto, że przedmiotowy zakres zastosowania ustawy będzie odpowiadał zakresowi zastosowania dyrektywy 2016/680, co oznacza, że będzie miała zastosowanie do zautomatyzowanego przetwarzania danych osobowych oraz do przetwarzania ręcznego, jeżeli dane osobowe znajdują się lub mają się znaleźć w zbiorze danych.

Implementacja dyrektywy 2016/680 wymusza także zmiany m.in. w ustawie o Policji. Projekt ustawy zmieniającej będzie także uwzględniał zmiany wynikające z potrzeby dostosowania jej przepisów do rozporządzenia ogólnego. Należy pamiętać, że zadania Policji obejmują zarówno zapobieganie i zwalczanie przestępstw i wykroczeń, jak również prowadzanie postępowań administracyjnych, dokonywanie kontroli oraz wykonywanie innych czynności na podstawie ustaw. Skutkuje to potrzebą uwzględnienia w przepisach ustawy o Policji dwóch odrębnych reżimów prawnych stosowanych do przetwarzania danych osobowych uwarunkowanych celem przetwarzania tych danych.

DYREKTYWA

Dyrektywa 2016/680 jest novum w unijnym systemie prawnym. Jest ona kompleksową regulacją ochrony danych osobowych w obszarze prawa karnego i współpracy organów, których zadaniem jest zwalczanie przestępczości. Przed jej wejściem w życie zagadnienie to regulowała decyzja ramowa Rady 2008/977/WSiSW7, której zakres ograniczał się do transgranicznego przetwarzania danych. Dyrektywa 2016/680 obejmuje reguły zarówno transgranicznego, jak i krajowego przetwarzania danych przez właściwe organy PC UE w celu ścigania przestępstw. Jest ona skorelowana z tekstem rozporządzenia ogólnego w ten sposób, że oba akty prawne bazują na tych samych zasadach ogólnych.

Dyrektywa 2016/680 jest – z punktu widzenia praw jednostki – aktem bardzo doniosłym. Jednocześnie jednak jest aktem dość ogólnym, pozostawiającym wiele uznaniu krajowego ustawodawcy. Wszelkie decyzje związane z jej implementacją muszą jednak uwzględniać standardy Karty Praw Podstawowych UE8, a także prowadzić do efektywności przyjętych rozwiązań i realizacji celu reformy – spójności systemu tworzonego w ramach całej UE. Jak zauważa RPO w wystąpieniu do MSWiA: „Pomocą przy wykładni tych przepisów powinny być przepisy KPP UE, w tym orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (TSUE), zwłaszcza w tych sprawach, w których TSUE dokonywał wykładni art. 79 i 8 KPP UE. Środkiem pomocniczym w tym zakresie powinien być również standard wynikający z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz orzecznictwa ETPCz”. W kontekście powyższego należy zauważyć, że zgodnie z art. 51 ust. 1 KPP UE, jej postanowienia mają zastosowanie do PC w zakresie, w jakim stosują prawo UE, a to oznacza, że standard z niej wynikający musi być uwzględniony w przepisach krajowych implementujących dyrektywę 2016/680 pod rygorem naruszenia zobowiązań wynikających z prawa UE przez PC.

WYROK TK

W omawianą problematykę wpisuje się wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 listopada 2016 r. (sygn. akt SK 28/15), zapadły w związku ze skargą konstytucyjną o zbadanie zgodności art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. z Konstytucją RP. Zapadł on w sprawie o przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci oraz udzielania świadczeń zdrowotnych bez uprawnień. W sprawie tej prokurator przesłał obrońcy pismo informujące, że w ZK, w którym przebywał skarżący, przeprowadzona zostanie czynność procesowa pobrania od skarżącego materiału biologicznego do badań genetycznych. Obrońca wniósł o jej wstrzymanie z uwagi na niedoręczenie mu postanowienia w tym przedmiocie. Wniósł także o przesłanie informacji, na jaką okoliczność dowód ma być przeprowadzony. Prokurator uznał brak podstaw do wstrzymania czynności. Nadto wskazał, że pobranie materiału do badań genetycznych ma charakter czynności technicznej, nie wymaga składania żadnych oświadczeń przez podejrzanego i tym samym obecność obrońcy nie jest konieczna. Na czynność, po jej dokonaniu, obrońca wniósł zażalenie, zarzucając m.in. naruszenie art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. przez wykonanie czynności procesowej mimo braku przesłanki „nieodzowności” oraz braku związku między efektami takiej czynności a zarzutami stawianymi skarżącemu. Zażalenia nie uwzględniono. Jak zauważył obrońca, art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. stanowi, że podejrzany jest obowiązany poddać się pobraniu przez policjanta wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu jego lub innych osób. W ocenie skarżącego przepis ten nie zawiera ograniczeń przedmiotowych wykonania tej czynności i przesłanek stwierdzania „nieodzowności” dokonania wymazu, a także nie wyraża klauzuli subsydiarności stosowania tego środka.

W konsekwencji policjant może dokonać czynności według swojego uznania, nie jest w tym zakresie związany żadnymi szczegółowymi przesłankami i nie musi baczyć na związek między przeprowadzaną czynnością a czynem zarzucanym podejrzanemu. W ocenie skarżącego ingerencja w sferę jego prywatności miała charakter arbitralny, gdyż nie przedstawiono mu podstaw lub motywów przeprowadzenia tej czynności oraz nie wykazano żadnego związku między potrzebą przeprowadzenia tej czynności a zarzucanymi mu czynami. Zdaniem skarżącego art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. nie precyzuje dostatecznie przesłanek uzasadniających ingerencję w integralność fizyczną, prywatność i autonomię informacyjną. Przepis ten posługuje się jedynie klauzulą generalną „nieodzowności”, która nie pozwala jednostce zorientować się, w jakich sytuacjach może być objęta działaniami polegającymi na pobraniu wymazu ze śluzówek.

Po rozpoznaniu skargi TK orzekł, że art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. jest zgodny z Konstytucją RP. W uzasadnieniu TK napisał, że: „W konsekwencji, w ocenie Trybunału, z wykładni językowej art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k. – w połączeniu z systemową i funkcjonalną – wynika, że nieodzowność pobrania wymazu ze śluzówki policzków zachodzi wówczas, gdy czynność ta jest warunkiem koniecznym do wykrycia lub identyfikacji sprawcy i pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej lub uniknięcia pociągnięcia do tej odpowiedzialności osoby niewinnej, a bez takiego pobrania materiału biologicznego nie można się obyć w toku postępowania”. Nadto TK stwierdził, że: „Zdaniem Trybunału kazuistyczne ukształtowanie treści art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k., np. w postaci wyliczenia kategorii przestępstw, w wypadku których możliwe będzie dokonanie czynności pobrania wymazu ze śluzówki policzków, nie będzie instrumentem gwarantującym realizację celów postępowania karnego. Konieczność przeprowadzenia dowodu z analizy DNA może bowiem pojawić się w wypadku każdego przestępstwa, choćby celem identyfikacji śladów biologicznych pozostawionych na miejscu zdarzenia. W tym kierunku rekomendacja R(92)110 stanowi, że korzystanie z analizy DNA powinno być dozwolone we wszystkich stosownych wypadkach, bez względu na powagę popełnionego czynu. W związku z tym pozostawienie organom stosującym prawo możliwości doprecyzowania sytuacji, w których – ze względu na okoliczności konkretnego stanu faktycznego – pobranie wymazu ze śluzówki policzków jest nieodzowne, jest niekiedy jedynym możliwym sposobem określenia zakresu ingerencji w prawa i wolności konstytucyjne, celem umożliwienia realizacji przez państwo jednego z istotnych interesów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji”.

TK zwrócił również uwagę na dyrektywę 2016/680. Zauważył, że jej motyw 27 wskazuje, że: „Zapobieganie przestępczości, prowadzenie postępowań przygotowawczych, wykrywanie i ściganie czynów zabronionych wymaga, aby właściwe organy przetwarzały dane osobowe – zebrane w kontekście zapobiegania konkretnym czynom zabronionym, prowadzenia postępowań przygotowawczych w ich sprawie, wykrywania ich lub ścigania – w kontekście szerszym, dla lepszego zrozumienia działalności przestępczej oraz ustalenia powiązań między różnymi wykrytymi czynami zabronionymi”, niemniej – stosownie do motywu 29 – „Dane osobowe należy zbierać w konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnionych celach mieszczących się w zakresie zastosowania niniejszej dyrektywy i nie należy ich przetwarzać w celach niezgodnych z zapobieganiem przestępczości, prowadzeniem postępowań przygotowawczych, wykrywaniem i ściganiem czynów zabronionych i wykonywaniem kar, w tym z ochroną przed zagrożeniami dla bezpieczeństwa publicznego i zapobieganiem takim zagrożeniom”.

PROPOZYCJA ZMIAN

W kontekście tego wyroku i prac implementacyjnych dyrektywy 2016/680 pojawia się pytanie, czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób zmienić uregulowania warunkujące pobieranie przez policjantów od osób odcisków linii papilarnych lub wymazów ze śluzówki policzków oraz dalsze przetwarzanie danych genetycznych i daktyloskopijnych w zbiorach danych. Zmiany uregulowań powinny jednocześnie sprzyjać zwiększaniu zasobów tych zbiorów i w konsekwencji przełożyć się na większą efektywności wykrywania sprawców przestępstw i identyfikacji osób.

Moim zdaniem, mając na uwadze przepis art. 15 ust. 1 pkt 3a lit. a) ustawy o Policji, określający przypadki, w których Policja może pobierać od osób odciski linii papilarnych lub wymaz ze śluzówki policzków, oczekiwany efekt można osiągnąć przez nowelizację przepisu art. 74 k.p.k. Zmiany w samej ustawie o Policji oczekiwanego efektu nie dadzą. Należy przypomnieć, że art. 15 ust. 1 pkt 3a ustawy o Policji daje policjantom prawo pobierania od osób odcisków linii papilarnych lub wymazu ze śluzówki policzków w trzech przypadkach, m.in. w trybie i przypadkach określonych w przepisach k.p.k. Jest to najczęściej występująca podstawa prawna ich pobierania przez policjantów. Uwzględniając tę okoliczność, proponuje się w art. 74 k.p.k. dokonać następujących zmian:

„Art. 74 § 2. Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:

1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom z zastrzeżeniem § 2a;

3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób, z zastrzeżeniem § 2a.

§ 2a. W przypadku przestępstw wymienionych w (katalog do wypracowania) oskarżony jest obowiązany poddać się pobraniu odcisków linii papilarnych i pobraniu wymazu ze śluzówki także wówczas, jeżeli nie jest to nieodzowne.

§ 2ab. Organ, który pobrał obraz linii papilarnych na podstawie § 2a, przekazuje Komendantowi Głównemu Policji:

1) obraz linii papilarnych,

2) dane osobowe osoby, której pobrano obraz linii papilarnych.

§ 2ac. Organ, który pobrał materiał biologiczny na podstawie § 2a, przekazuje go do właściwego laboratorium kryminalistycznego w celu oznaczenia profilu DNA, które przekazuje Komendantowi Głównemu Policji:

1) oznaczony profil DNA,

2) dane osobowe osoby, od której pobrano materiał biologiczny.

§ 2ad. Komendant Główny Policji:

1) włącza przekazane obrazy, oznaczone profile DNA, dane osobowe, o których mowa w § 2ab ust. 2 i § 2ac ust. 2, do baz danych Policji”.

Odpowiedni przepis wykonawczy powinna wydać również Rada Ministrów (§.4). W pozostałej części przepis pozostałby bez zmian. W kontekście proponowanej zmiany art. 74 k.p.k. w ustawie o Policji zbędny będzie – wywołujący wątpliwości policjantów – przepis art. 20 ust. 2c w brzmieniu: „Informacji, o których mowa w ust. 2a, nie pobiera się w przypadku, gdy nie mają one przydatności wykrywczej, dowodowej lub identyfikacyjnej w prowadzonym postępowaniu”.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Kryminalnego KGP

1 Art. 8.

1. Każdy ma prawo do ochrony danych osobowych, które go dotyczą.

2. Dane te muszą być przetwarzane rzetelnie w określonych celach i za zgodą osoby zainteresowanej lub na innej uzasadnionej podstawie przewidzianej ustawą. Każdy ma prawo dostępu do zebranych danych, które go dotyczą, i prawo do dokonania ich sprostowania.

3. Przestrzeganie tych zasad podlega kontroli niezależnego organu.

2 Art. 16.1. Każda osoba ma prawo do ochrony danych osobowych jej dotyczących.

3 Dz.Urz. UE L 119 z 4.5.2016, s. 1 (weszło w życie 25 maja 2016 r.). 

4 Dz.Urz. UE L 119 z 4.5.2016 r., s. 89 (weszła w życie 6 maja 2016 roku).

5 Strona RCL: Projekt ustawy o ochronie danych osobowych (https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12302950).

6 Z uwagi na dużą liczbę zmian zdecydowano się dokonać tego w projekcie ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę o ochronie danych osobowych (https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12302951).

7 Dz.Urz. UE L 350 z 30.12.2008, s. 60.

8 Patrz: Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich z 26 maja 2017 roku (sygn.VII.501.315.2014.AG) do MSWiA dot. postępów w pracach nad implementacją dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/680.

9 Art. 7. Każdy ma prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i komunikowania się.

10 Rekomendacja nr R (92) 1 z 10 lutego 1992 r. w sprawie analizy kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) w postępowaniu karnym.