Dyrektywa tworzy mechanizm sprawnego przekazywania wniosków o dokonanie czynności dowodowych oraz zwrotnego przekazywania wyników tych czynności, nie nakładając na polskie organy obowiązku przeprowadzenia dowodów nieznanych ustawie lub niedopuszczalnych w sprawach krajowych. Dzięki regulacjom w niej zawartym polski sąd lub organ prowadzący postępowanie przygotowawcze będzie mógł wystąpić z wnioskiem do innego państwa UE o przeprowadzenie dowodu znajdującego się w tymże państwie. Analogicznie, państwa UE będą mogły występować do Polski o przeprowadzenie dowodu znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
DOTYCHCZASOWE ROZWIĄZANIA
Dyrektywa zastępuje ramy prawne przewidziane decyzją ramową Rady 2003/577/WSiSW z 22 lipca 2003 r. w sprawie wykonania w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych, a także decyzją ramową Rady 2008/978/WSiSW z 18 grudnia 2008 r. w sprawie europejskiego nakazu dowodowego dotyczącego przedmiotów, dokumentów i danych, które mają zostać wykorzystane w postępowaniach w sprawach karnych.
Instrumenty te wprowadzały dwustopniową procedurę, zgodnie z którą państwo musiało najpierw wystąpić z wnioskiem o zabezpieczenie dowodu, później zaś z odrębnym wnioskiem o jego przekazanie. W efekcie system regulowany ww. decyzjami ramowymi był niechętnie stosowany w praktyce. Decyzja ramowa 2008/978/WSiSW została ostatecznie uchylona na mocy art. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/95 z 20 stycznia 2016 r. w sprawie uchylenia niektórych aktów w dziedzinie współpracy policyjnej i współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych.
Dyrektywa zastępuje obrót prowadzony na podstawie ww. decyzji ramowych z PC UE. Zastępuje także obrót na podstawie innych aktów prawa międzynarodowego, tj. Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 20 kwietnia 1959 r. oraz dwóch protokołów dodatkowych do konwencji z 17 marca 1978 r. i z 8 listopada 2001 r.; Konwencji wykonawczej do układu z Schengen z 19 czerwca 1990 r.; Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE z 22 maja 2000 r. oraz Protokołu dodatkowego do Konwencji z 16 października 2001 r.
Nie zastępuje jednak w całości Konwencji z 22 maja 2000 r. Przepisy Konwencji, które nie odnoszą się do czynności dowodowych (np. dotyczące doręczeń) w dalszym ciągu pozostaną w mocy i stanowić będą podstawę prawną obrotu z innymi PC UE.
Dyrektywa nie przewiduje katalogu czynności dowodowych, które mogą podlegać wykonaniu na jej podstawie. Umożliwia ona organom PC UE złożenie wniosku o przeprowadzenie dowolnej czynności dowodowej dopuszczalnej zgodnie z ich prawem krajowym. Ograniczenie stanowią jedynie enumeratywnie wymienione przesłanki odmowy wykonania END oraz możliwość wykonania innej, analogicznej czynności dowodowej w przypadku, w którym wnioskowana czynność byłaby niedopuszczalna z punktu widzenia prawa państwa wezwanego. Regułą jest jednak uznawanie i wykonywanie END zgodnie z zasadą wzajemnego zaufania pomiędzy PC UE.
Dyrektywa opiera się na typowym dla UE mechanizmie wzajemnego uznawania decyzji w sprawach karnych. Instrumenty tego typu były wielokrotnie wdrażane do prawa polskiego przez dodawanie kolejnych rozdziałów w dziale XIII k.p.k., regulującym postępowanie w sprawach ze stosunków międzynarodowych. Tę samą technikę legislacyjną zastosowano także wobec dyrektywy 2014/41/UE, przez dodanie do działu XIII k.p.k. dwóch rozdziałów: 62c i 62d.
PROPONOWANE REGULACJE
Projektowany rozdział 62c k.p.k. reguluje kwestię wystąpienia przez polski sąd, prokuratora lub inny organ prowadzący dochodzenie, np. Policję, do PC UE o wykonanie END w celu przeprowadzenia dowodu do celów postępowania polskiego lub uzyskania jego wyników, jeżeli dowód taki został już w tym państwie przeprowadzony. Kompetencja do wydania END będzie przysługiwać nie tylko sądom i prokuratorom, lecz także organom prowadzącym dochodzenie na podstawie art. 312 k.p.k. Wynika to z faktu, że w przypadkach takich dochodzeń niecelowe byłoby angażowanie sądu do podjęcia decyzji dotyczącej koniecznych dowodów, kiedy to właśnie organ prowadzący postępowania przygotowawcze znajduje się w najlepszej pozycji do precyzyjnego określenia, jakie dowody są niezbędne do przeprowadzenia w danej sprawie. END wydany przez organ prowadzący postępowania przygotowawcze będzie jednak zatwierdzany przez prokuratora.
Projektowana ustawa dopuszcza także możliwość wydania END przed formalnym wszczęciem postępowania przygotowawczego, na etapie postępowania sprawdzającego (art. 307 par. 1 i 5 k.p.k.). Dzięki temu m.in. Policja będzie mogła pozyskać dowody konieczne do podjęcia decyzji o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Projekt przewiduje również szczególny przepis dotyczący wydania END odnoszącego się do kontroli i utrwalania treści rozmów telefonicznych oraz utrwalania przy użyciu środków technicznych treści innych rozmów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej pocztą elektroniczną.
Projekt przewiduje, że wydanie END jest niedopuszczalne, jeśli nie wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości. Ocena istnienia interesu wymiaru sprawiedliwości w każdym przypadku będzie należała do organu wydającego END. W przypadku Policji i innych organów określonych w art. 312 k.p.k. ocena ta będzie dwuetapowa, dokonywana będzie bowiem przez sam organ oraz przez prokuratora decydującego w przedmiocie zatwierdzenia END. Okoliczności, które organ powinien wziąć pod rozwagę przy ocenie istnienia interesu wymiaru sprawiedliwości, obejmują m.in. możliwość ustalenia danych okoliczności faktycznych przy użyciu dowodów dostępnych w kraju, ewentualne przedłużenie postępowania związane z wydaniem i wykonaniem END, wystąpienie z prośbą o wydanie END przez stronę postępowania, a także ewentualną możliwość obciążenia Skarbu Państwa częścią kosztów wykonania END.
Podstawowe wymogi formalne END określone są w projektowanym art. 589y. Przepis zawiera także delegację dla MS do określenia jego wzoru. Formularz END w języku polskim stanowi Załącznik A do Dyrektywy; rozporządzenie MS stanowić będzie więc jedynie implementację tego wzoru do krajowego porządku prawnego.
Dyrektywa w art. 9 ust. 4 przewiduje możliwość zastrzeżenia przez państwo wydające END obecności przedstawiciela jego organu podczas przeprowadzenia dowodu. Zaznaczyć należy, że organy państwa obcego co do zasady mają obowiązek spełnić to żądanie – odmówić mogą jedynie w przypadku, gdy spełnienie go byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa tego państwa lub naruszałoby jego żywotne interesy w zakresie bezpieczeństwa narodowego.
Nowela k.p.k. określa sposób komunikacji z organami państwa obcego; END będzie przekazywany bezpośrednio właściwemu organowi PC UE, zgodnie z jego przepisami wewnętrznymi. Ustalenie właściwego organu może nastąpić na drodze bezpośrednich kontaktów z organami państwa obcego, jak również przez skorzystanie z pośrednictwa Europejskiej Sieci Sądowej.
Projektowany rozdział 62d k.p.k. określa procedurę związaną z wystąpieniem PC UE o wykonanie END do właściwego organu polskiego, którym będzie właściwy miejscowo prokurator albo sąd rejonowy. Podobnie jak w wypadku END wydawanego przez organ polski, projekt zakłada, że w odniesieniu do specjalnych środków dowodowych, których dopuszczalność w prawie polskim jest ograniczona, właściwy do uznania END będzie organ, który w analogicznej sprawie krajowej posiadałby kompetencje do dopuszczenia lub przeprowadzenia danego dowodu.
ODMOWA WYKONANIA END
Zasadą jest wykonywanie END otrzymanych z innego państwa. Tym niemniej, w art. 11 ust. 1 dyrektywy przewidziano wiele okoliczności, które uzasadniają odmowę wykonania END. Z uwagi na spójność systemową i konieczność ochrony podstawowych zasad postępowania karnego w Polsce część z nich zostaje wdrożona do krajowego systemu prawnego jako przesłanki obligatoryjne, np. odmawia się wykonania END, jeżeli osobie, której dotyczy END, przysługuje immunitet określony w art. 578 lub 579, lub wykonanie END mogłoby narazić źródło informacji wykorzystywanych w czynnościach operacyjnych. Może także zdarzyć się przypadek, w którym dowody będące przedmiotem END są wykorzystywane w postępowaniu toczącym się w Polsce lub ich niezwłoczne przekazanie mogłoby w inny sposób zaszkodzić toczącemu się postępowaniu karnemu. W takim przypadku przewiduje się możliwość odroczenia wykonania END na niezbędny okres.
Jedną z podstaw działania systemu END jest bieżące wzajemne informowanie się przez organy państwa wydającego i państwa wykonującego o istotnych zdarzeniach dotyczących postępowania w sprawie END. Organ państwa wykonującego będzie obowiązany do powiadomienia państwa wydającego o otrzymaniu END. MS określi wzór formularza wykorzystywanego do takiego powiadomienia.
ZASADA DOBREJ WIARY
Zasada wzajemnego zaufania wymaga, aby organ PC UE rozpatrywał instrumenty współpracy międzynarodowej w dobrej wierze z założeniem, że są one wydane w sposób właściwy i zgodny z procedurami państwa wydającego. Zasada ta nie może jednak obowiązywać w sposób absolutny i bezwarunkowy. Możliwa jest sytuacja, gdy przy rozpatrywaniu END polski organ poweźmie uzasadnione wątpliwości, czy nakaz został wydany z należytym poszanowaniem zasady proporcjonalności lub byłby dopuszczalny w państwie wydania (np. END w sprawie dotyczącej drobnej kradzieży zawiera wniosek o badanie DNA znacznej liczby osób). W takiej sytuacji sąd lub prokurator powinien przeprowadzić bezpośrednie konsultacje z organem wydającym END i, jeśli uzna to za stosowne, zwrócić się o jego cofnięcie. W przypadku, w którym państwo obce podtrzymuje END, nie zachodzą zaś przesłanki odmowy jego wykonania, sąd lub prokurator powinien rozważyć obciążenie częścią lub całością kosztów przeprowadzenia dowodu państwo wydające.
Dowody uzyskane na podstawie END należy niezwłocznie przekazać organowi wydającemu END (lub jego przedstawicielowi) w odpowiedniej formie. Przewiduje się możliwość zastrzeżenia zwrotu dowodu, kiedy nie będzie on już potrzebny w państwie wydania END (np. w przypadku dowodów rzeczowych lub przedmiotów podlegających przepadkowi).
Zasadą jest, że koszty wykonania END obciążają państwo wykonujące. Jeśli jednak koszty te byłyby nieproporcjonalnie wysokie, sąd lub prokurator może, zgodnie ze swoim uznaniem, wystąpić do państwa wydania END o ich zwrot lub wyłożenie z góry. W celu ustalenia podziału kosztów organy PC UE mogą podjąć konsultacje.
DZIAŁANIA NIEJAWNE
Szczególny przypadek uregulowany w projektowanej ustawie implementującej stanowią czynności dokonywane przez służby policyjne np. na podstawie ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Art. 29 ust. 4 dyrektywy wskazuje, że techniczną stronę prowadzenia działań niejawnych określa porozumienie zawarte między państwem wydającym i wykonującym END3. Istnienie takiego porozumienia jest niezbędne dla pomyślnego przeprowadzenia działań niejawnych, dlatego też wykonanie END powinno być uzależnione od jego uprzedniego zawarcia. Proponowana zmiana ma na celu wprowadzenie do k.p.k. przepisów, które pozwolą kierować do PC UE (także przyjmować) END o przeprowadzenie czynności, które w myśl polskiego prawa mają status czynności operacyjno-rozpoznawczych, a w myśl prawa państwa członkowskiego stanowią czynności procesowe.
insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista WDŚ BK KGP