Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia osoby podejrzanej. Doktryna definiuje ją m.in. jako osobę:
1. Co do której istnieją faktyczne dane wskazujące na jej udział w przestępstwie; jej status określa czynność dowodowa, będąca podjęciem ścigania karnego (F. Prusak).
2. W stosunku do której podjęto w postępowaniu przygotowawczym czynności procesowe, jak np. zatrzymanie, przesłuchanie, przeszukanie, które stawiają ją w sytuacji prawnie podejrzanego (A. Murzynowski) lub świadczą o traktowaniu jej jako podejrzanego (K. Woźniewski).
3. Którą podejrzewa się o popełnienie przestępstwa (T. Grzegorczyk).
Wspólne dla tych i innych definicji jest to, że jest to osoba, co do której uprawniony organ dysponuje informacjami uzasadniającymi podejrzenie (w przypadku zatrzymania – przypuszczenie), że popełniła ona przestępstwo, jednak nie przedstawiono jej jeszcze zarzutu w trybie przewidzianym w k.p.k., a organ podejmuje wobec niej pewne czynności procesowe ukierunkowane na jej ściganie. Słuszny jest pogląd, że o osobie podejrzanej można mówić dopiero w razie istnienia faktycznego podejrzenia popełnienia przestępstwa odnoszącego się do skonkretyzowanej osoby. Nie jest natomiast osobą podejrzaną, w takim jak wyżej rozumieniu osoba, która należy do pewnej szerszej grupy osób, wśród których znajdować się może sprawca przestępstwa. W odniesieniu do takiej osoby mówić można co najwyżej o osobie potencjalnie podejrzanej (podejrzewanej). Mające oparcie w określonych informacjach faktyczne podejrzenie (lub choćby przypuszczenie) popełnienia przestępstwa przez określoną osobę stanowi podstawową przesłankę konstytuującą osobę podejrzaną. W kontekście zróżnicowania definicyjnego zasadne są postulaty doktryny, ale również praktyki, stworzenia ustawowej definicji osoby podejrzanej.
CZYNNOŚCI WOBEC OSOBY PODEJRZANEJ
Z udziałem lub wobec osoby podejrzanej mogą być podjęte m.in. takie czynności, jak:
1. Zatrzymanie.
2. Oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania niepołączone z naruszeniem integralności ciała, pobranie odcisków, fotografowanie oraz okazanie w celach rozpoznawczych innym osobom, pobranie krwi, włosów, wymazu ze śluzówki policzków lub innych wydzielin organizmu.
3. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie na zarządzenie prokuratora.
4. Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych.
5. Przeszukanie.
Możliwe jest także, pod pewnymi warunkami, przesłuchanie tej osoby w charakterze świadka. Celem tych czynności jest zabezpieczenie materiału dowodowego na potrzeby prowadzonego postępowania.
UPRAWNIENIA OSOBY PODEJRZANEJ
Organy ścigania w toku czynności procesowych z udziałem osoby podejrzanej wkraczają w chronioną Konstytucją RP sferę praw i wolności jednostki. Zgodnie z jej art. 42 ust. 1 „każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania”. Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo opowiadają się za objęciem zakresem ochrony wynikającej z art. 42 ust. 2 także osoby podejrzanej. Ochrona ta nie może jednak uniemożliwiać realizacji jednego z zasadniczych celów postępowania karnego, tj. wykrycia sprawcy przestępstwa i pociągnięcia go do odpowiedzialności karnej. Innymi słowy ochrona gwarantowana osobie podejrzanej nie może uniemożliwiać przeprowadzenia czynności procesowych.
Obowiązujące przepisy nakładają na organ procesowy obowiązek informowania zatrzymanej osoby podejrzanej o prawie do milczenia2. Natomiast w pozostałych sytuacjach, kiedy wobec niej podejmowane są inne, niepołączone z zatrzymaniem czynności procesowe, ustawodawca nie wymaga pouczenia jej o prawie do milczenia. Inną kwestią jest prawo do informacji o stawianych osobie podejrzanej zarzutach. Jedynie w przypadku jej zatrzymania ustawodawca przewidział obowiązek natychmiastowego jej poinformowania o przyczynach zatrzymania i o przysługujących jej prawach. W przypadku innych czynności organ procesowy nie ma obowiązku udzielania informacji o podejrzeniach, jakie ma względem tej osoby, i to nawet w przypadku, gdy czynność dokonywana jest bezpośrednio w stosunku do lub w obecności tej osoby (np. przeszukanie).
Osoba podejrzana, nie posiadając statusu strony procesowej, może korzystać tylko z takich uprawnień, które zostały wyraźnie dlań określone. Lista uprawnień jest dość krótka. Ma ona prawo do informacji o przyczynach zatrzymania oraz przysługujących jej prawach. Nadto może żądać zbadania jego zasadności, legalności i prawidłowości oraz dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia w sytuacji niewątpliwie niesłusznego zatrzymania. Ma również prawo zaskarżenia postanowienia o kontroli i utrwalaniu treści rozmów telefonicznych, a także wniesienia zażalenia na przeszukanie. Zgodnie z art. 302 par. 1 i 2 k.p.k. osoba niebędąca stroną postępowania (a taką jest osoba podejrzana) może wnieść zażalenie na postanowienia i zarządzenia naruszające jej prawa oraz skarżyć czynność inną niż postanowienie i zarządzenie naruszające jej prawa.
CO SIĘ ZMIENI DLA OSOBY PODEJRZANEJ?
W lutym 2016 r. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Sprawiedliwości z postulatem dokonania przeglądu przepisów dotyczących osób podejrzanych i rozważenia możliwości rozszerzenia ich uprawnień procesowych3. Jak zauważył „Konieczne wydaje się precyzyjne ustalenie definicji osoby podejrzanej, a także katalogu jej praw i obowiązków w postępowaniu karnym”. Jego zdaniem obecnie status osoby podejrzanej jest z nieuzasadnionych powodów gorszy niż podejrzanego. Konstatuje, że „Istnieje obawa, iż organy wymiaru sprawiedliwości mogą utrzymywać świadka w grupie osób podejrzanych i prowadzić wobec niego czynności, których przeprowadzenie byłoby utrudnione w przypadku nadania mu statusu podejrzanego. Taki stan wywołuje wątpliwości co do zgodności z konstytucyjnym prawem do obrony i przemawia za wzmocnieniem statusu osoby podejrzanej”.
W marcu 2016 r. Minister Sprawiedliwości poinformował RPO, że problematyka pojęcia oraz statusu osoby podejrzanej na gruncie k.p.k. była przedmiotem analizy w ministerstwie, w tym opiniowania przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, w związku z wdrożeniem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności4. Informuje też, że podjęto prace nad projektem ustawy implementującym dyrektywę. Przewiduje on zachowanie odrębnego statusu osoby podejrzanej i podejrzanego, przy jednoczesnym rozszerzeniu gwarancji procesowych osoby podejrzanej. Projektuje się także uporządkowanie regulacji dotyczących osoby podejrzanej. W zakresie prawa do obrony projekt zapewnia osobie podejrzanej możliwość dostępu i kontaktu z obrońcą.
Konkludując, projektowane zmiany będą miały wpływ na wykonywanie przez policjantów czynności służbowych z udziałem osoby podejrzanej. Już obecnie należy dostrzegać potrzebę wdrożenia w Policji w odpowiednim czasie procesu ich adaptacji do policyjnej praktyki wykrywczo-dowodowej. Należy bowiem mieć na względzie, że Europejski Trybunał Praw Człowieka uznaje prawo do milczenia oraz wolność od samooskarżenia za elementy „składowe międzynarodowych standardów stanowiących o istocie rzetelnego procesu”.
insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
gł. specjalista WDŚ BK KGP
1 M. Klejnowska, Osoba podejrzana w procesie karnym, Prokurator 2003, nr 2, s. 51; A. M. Tęcza-Paciorek, Pojęcie osoby podejrzanej i jej uprawnienia, Prokuratura i Prawo 2011, nr 11, s. 70.
2 Art. 244 § 2. Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie (...) do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia (...), a także wysłuchać go.
3 https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Do_MS_ws_pojecia_i_statusu_osoby_podejrzanej.pdf
4 Patrz: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2013.294.01.0001.01.POL