Pouczanie o prawach i obowiązkach uczestników postępowania

czyli elementy uczciwego procesu1, łączą się z zasadą lojalności wobec uczestników postępowania karnego, której założeniem jest m.in. nie tylko obowiązek informowania stron o przysługujących im prawach i obciążających je obowiązkach, ale także wymóg rzetelnego postępowania w stosunku do podejrzanego (oskarżonego) i innych uczestników procesu przez sąd i organy procesowe.

Zasada lojalności procesowej jest dyrektywą postępowania skierowaną do wszystkich organów procesowych działających zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym. Nakazuje ona poszanowanie praw i gwarancji procesowych uczestników postępowania, wypełnianie swoich obowiązków w sposób uczciwy, a zatem z poszanowaniem zasad sprawiedliwego działania, bez naruszenia powszechnie uznanych reguł moralnych oraz zasad etyki zawodowej2.

Obowiązek informowania uczestników postępowania karnego o ich obowiązkach i uprawnieniach wypływa z dokumentów międzynarodowych, m.in. z europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (art. 6) oraz Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (art. 14). Minimalne standardy wynikające z prawa Unii Europejskiej dotyczące prawa do informacji w postępowaniu karnym zostały zawarte w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym.

Nie budzi wątpliwości teza, że zasada informacji procesowej wzmacnia poszanowanie praw uczestników procesu, przyczynia się do respektowania zasady równouprawnienia stron, zabezpiecza realizację zasady kontradyktoryjności, jawności oraz buduje w świadomości społeczeństwa obraz praworządnego i przejrzystego wymiaru sprawiedliwości. Wychowawcze oddziaływanie procesu karnego pełni kluczową rolę w aspekcie zaufania do sądownictwa oraz rozwijania współpracy społeczności lokalnych z organami ścigania. Należy także zauważyć, że kultura postępowania organów procesowych jest najlepszym papierkiem lakmusowym praworządności państwa, odzwierciedla funkcjonowanie demokratycznego państwa prawnego3.

Zasada informacji procesowej, najogólniej ujmując, wyraża się w powinności informowania uczestników postępowania karnego o ciążących na nich obowiązkach i o przysługujących im w toku procesu karnego uprawnieniach. Zasada ta z jednej strony mieści w sobie zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu, a z drugiej nakaz udzielania informacji nie tylko w sytuacjach wyraźnie w ustawie przewidzianych, ale także w każdym przypadku, gdy może mieć dla niego znaczenie procesowe, z którego może nie zdawać sobie sprawy, zwłaszcza gdy działa bez pomocy adwokata lub radcy prawnego. Spoczywa ona na organie prowadzącym postępowanie i dotyczy wszystkich jego etapów.

W obecnym stanie prawnym na organy prowadzące postępowanie przygotowawcze nałożony jest dwojakiego rodzaju obowiązek pouczania jego uczestników o ciążących na nich obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach:

1) obowiązek o charakterze bezwzględnym – dotyczy sytuacji, kiedy ustawa wprost przewiduje, że pouczenie wskazanych uczestników postępowania jest obowiązkowe,

Art. 16 § 1 k.p.k.: Jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy.

2) obowiązek o charakterze względnym – dotyczy sytuacji, kiedy ustawa wprawdzie wyraźnie nie nakłada obowiązku pouczenia, a jednak mimo to obliguje organ prowadzący postępowanie, gdy zaistnieje taka potrzeba, do pouczania uczestników tego postępowania o ich prawach i obowiązkach procesowych.

Art. 16 § 2 k.p.k.: Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1.

W kontekście obowiązku o charakterze względnym należy zauważyć, że Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń stwierdził, iż choć nie wprowadza się bezwzględnego obowiązku informowania uczestników procesu o przysługujących im uprawnieniach, mówiąc, że czynić to należy „w miarę potrzeby”, to jednak organ procesowy (policjant – referent sprawy) nie może takiej potrzeby ustalać w sposób dowolny, ale musi się w tym względzie opierać na kryteriach obiektywnych, tj. przede wszystkim na prawdopodobieństwie nieznajomości swych uprawnień przez daną osobę4. Przepis art. 16 § 2 k.p.k. – co podkreślił SN – nie nakłada na organy procesowe (policjanta – referenta sprawy) obowiązku czuwania nad szeroko rozumianym interesem stron, a tylko powinność informowania ich o tych uprawnieniach i obowiązkach, które łączą się bezpośrednio z treścią wydawanego przez ten organ orzeczenia (postanowienia, zarządzenia), podejmowanej decyzji lub dokonywanej czynności procesowej. Powinność ta nie może obejmować wszystkich, zwłaszcza odległych, uprawnień czy obowiązków uczestników postępowania5. Informacja, o której mowa w art. 16 § 2 k.p.k., ma dotyczyć tylko tych uprawnień i obowiązków, które mogą mieć znaczenie dla uczestnika w konkretnym procesie karnym i ściśle określonej sytuacji procesowej.

W literaturze procesowej podkreśla się, że niezbędność pouczenia, o której mowa w przepisie art. 16 § 2 k.p.k., należy oceniać z punktu widzenia przede wszystkim cech osobistych uczestnika procesu karnego, biorąc pod uwagę jego poziom i rodzaj wykształcenia, wiek, sprawność intelektualną, stopień nieporadności, a także możliwość pokrycia kosztów pełnomocnictwa bez zbytniego uszczerbku dla utrzymania siebie i członków rodziny6. Ten aspekt pouczania ma (i nadal będzie miał) swoje odzwierciedlenie w przepisach Komendanta Głównego Policji, czyli w wytycznych w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów7.

Podkreślić jednak należy, że w obu przypadkach brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania (lub innej osoby, której one dotyczą).

Pamiętać należy, że zasada informacji w procesie karnym, jako jedna z naczelnych zasad procesowych, na mocy art. 8 ustawy z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2013 r., poz. 395 z późn. zm.), obowiązuje także w postępowaniu w sprawach o wykroczenia8.

UCZESTNICY POSTĘPOWANIA

Pojęcie „uczestnik postępowania” w literaturze procesu karnego jest definiowane m.in. jako:

1) „każdy podmiot biorący udział w procesie karnym w roli określonej przez prawo procesowe”,

2) „kategoria zbiorcza obejmująca każdą osobę, która spełnia funkcję w procesie wyznaczoną jej przez prawo procesowe”.

W kontekście tych definicji należy uznać, że na etapie postępowania przygotowawczego uprawnionymi do uzyskania pouczenia, w obu postaciach zasady informacji procesowej, są następujący uczestnicy postępowania:

1) strony i ich przedstawiciele – pokrzywdzony, podejrzany, przedstawiciel ustawowy strony, obrońca i pełnomocnik,

2) osobowe źródła dowodowe – świadek, w tym zawiadamiający o przestępstwie,

3) pomocnicy procesowi9 – np. kurator sądowy, tłumacz, biegły, specjalista, protokolant.

Należy jednak przywołać pogląd, zgodnie z którym normą określoną w art. 16 § 1 k.p.k. nie są objęci uczestnicy postępowania będący podmiotami kwalifikowanymi, tj. przedstawiciele stron, którzy wykonują swoje funkcje zawodowo. Przychylił się do niego Sąd Najwyższy w uchwale z 1 października 2013 r., sygn. I KZP 6/13, w której stwierdził, iż w zakresie przepisu art. 16 § 1 k.p.k. znajdują się tylko ci uczestnicy postępowania karnego, którzy mają w tym postępowaniu własny interes procesowy. Poza tym zakresem pozostają natomiast ci uczestnicy, którzy występują w nim w cudzym interesie, tj. przedstawiciele i reprezentanci stron. Konkludując, zgodnie z tym poglądem, na etapie postępowania przygotowawczego przepis ten znajduje zastosowanie do stron, a ponadto do ustawowych przedstawicieli stron, osobowych źródeł dowodowych i pomocników procesowych. Poza zakresem jego zastosowania są natomiast rzecznicy interesu publicznego oraz obrońcy i pełnomocnicy, będący adwokatami bądź radcami prawnymi.

Inaczej jest w przypadku art. 16 § 2 k.p.k. Pojęcie „uczestnik postępowania” użyte w § 2 obejmuje także podmiot profesjonalny, ponieważ norma ta nie odnosi się do obowiązku pouczenia o obowiązkach i prawach wynikających w ogólności z ustawy, lecz dotyczy konieczności pouczenia związanego z sytuacją procesową występującą w konkretnej sprawie. Niepouczenie podmiotu profesjonalnego o tego rodzaju obowiązku lub uprawnieniu byłoby oczywistym naruszeniem przepisu art. 16 § 2 k.p.k., jak również zasady uczciwego procesu. Należy bowiem pamiętać, że informacje przekazywane uczestnikom postępowania dotyczą nie tylko przepisów, ale także pewnych procesowych zależności i układów, o których przedstawiciel strony nie musi posiadać wiedzy.

UJEMNE SKUTKI PROCESOWE

Pojęcie „ujemne skutki procesowe” obejmuje swoim zakresem sytuacje, w których na skutek nieuzyskania informacji lub uzyskania informacji błędnej uczestnik postępowania nie był w stanie zrealizować swoich uprawnień procesowych. W szczególny sposób traktowane jest nieudzielenie informacji o trybie i sposobie zaskarżenia orzeczeń (wyrok, postanowienie) i zarządzeń wydanych w postępowaniu karnym albo udzielenie w tej kwestii informacji mylnej. W takiej sytuacji uchybienie terminowi do wniesienia środka odwoławczego, np. zażalenia na postanowienie lub zarządzenie wydane przez policjanta, następuje z przyczyny niezależnej od strony uprawnionej do wniesienia tego środka. W postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez Policję takie sytuacje mogą mieć miejsce w przypadku postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. O ile wykluczyć należy wystąpienie w praktyce policyjnej sytuacji „nieuzyskania przez uczestnika postępowania informacji”, to można rozważać zaistnienie w praktyce sytuacji „uzyskania przez uczestnika postępowania informacji błędnej”. Z taką sytuacją będziemy mieć do czynienia w przypadku posłużenia się przez policjanta niewłaściwym wzorem formularza procesowego, zawierającym np. nieaktualne stosowne pouczenia.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że jeżeli organ postępowania przygotowawczego (policjant – referent sprawy) zobligowany do udzielenia prawidłowego pouczenia, z tego obowiązku należycie się nie wywiąże, to wówczas dopuszcza się naruszenia prawa karnego procesowego. Nie można w takiej sytuacji wykluczyć odpowiedzialności dyscyplinarnej tego, kto zaniechał lub dokonał błędnego pouczenia. Policjant na podstawie art. 132 ust. 1 i ust. 2 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2015 r., poz. 355 z późn. zm.) odpowiada dyscyplinarnie za popełnienie przewinienia dyscyplinarnego polegającego na naruszeniu dyscypliny służbowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Naruszenie dyscypliny służbowej stanowi zaś czyn policjanta polegający na zawinionym przekroczeniu uprawnień lub niewykonaniu obowiązków wynikających z przepisów prawa lub rozkazów i poleceń wydanych przez przełożonych uprawnionych na podstawie tych przepisów. Pojęcie „czyn policjanta polegający na zawinionym niewykonaniu obowiązków wynikających z przepisów prawa” zawiera dwie postacie: aktywność i brak aktywności, co odpowiada sytuacjom udzielenia mylnej informacji (mylne pouczenie) oraz nieudzielenia jej wcale (brak pouczenia), o których mowa w art. 16 § 1 k.p.k.

WYSTĄPIENIE RPO

W kwietniu br. Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do pełnomocnika komendanta głównego Policji ds. ochrony praw człowieka wystąpienie w sprawie prawa osoby zatrzymanej do kontaktów z adwokatem bądź radcą prawnym (sygn. II.5150.9.201410). Zwraca w nim uwagę na znaczenie w postępowaniu karnym skutecznego informowania przez policjantów osób zatrzymanych o ich prawach, w tym o prawie do kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym. Wskazuje także na praktyczne aspekty jego realizacji przez policjantów, w szczególności sposobu umożliwiania zatrzymanemu bezpośredniej rozmowy z adwokatem lub radcą prawnym. Pewien niepokój musi budzić przywołany w wystąpieniu cytat z korespondencji RPO z Naczelną Radą Adwokacką w brzmieniu: (...) formułowanie żądania kontaktu z adwokatem jest w wielu przypadkach uwarunkowane postawą funkcjonariuszy Policji obecnych przy zatrzymaniu. Praktyczne doświadczenia adwokatów wskazują, że niejednokrotnie zatrzymani są skutecznie zniechęcani do skorzystania z fachowej pomocy prawnej przez samych zatrzymujących. Rzadko zdarza się, by osoba zatrzymana, niemająca jakiejkolwiek wiedzy prawniczej, znajdując się pod presją dokonującego zatrzymania, stanowczo żądała umożliwienia kontaktu z adwokatem, otwarcie sprzeciwiając się jednoznacznym i pozornie korzystnym dla siebie w skutkach sugestiom zatrzymującego.

Odnosząc się do treści cytatu, oczywiste jest, że „zniechęcanie” nie może być tolerowane i nawet gdyby takie zachowania policjantów miały tylko incydentalny charakter, muszą być z praktyki skutecznie eliminowane.

Mając to na uwadze, należy bezwzględnie przestrzegać starannego informowania uczestników postępowania karnego o przysługujących im gwarancjach procesowych, by mieli szansę samodzielnie wpływać na postępowanie zmierzające do wydania sprawiedliwej i korzystnej dla siebie decyzji procesowej.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
gł. specjalista WDŚ BK KGP

1. Sformułowanie fair trial może być różnie tłumaczone na język polski – jako proces praworządny, sprawiedliwy, rzetelny, uczciwy.
2. M. Żbikowska, O projektowanych zmianach zasady lojalności procesowej, Prokuratura i Prawo 2012 nr 9, str. 83.
3. M. Andrzejewska, Prawo do informacji w postępowaniu karnym w świetle projektowanych zmian Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Społeczne, Nr 6 (1/2013), str. 89.
4. Wyrok SN z 17 marca 1993 r., sygn. II KRN 36/93, OSNKW 1993, nr 5–6, poz. 32.
5. Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Karna z 14 grudnia 1979 r., sygn. IV KZ 194/79.
6. K. Dudka, M. Książek, Zasada informowania w kodeksie postępowania administracyjnego a zasada informacji w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 2005, nr 11, s. 94.
7. patrz § 19 ust. 3 i 4 wytycznych nr 1 Komendanta Głównego Policji z 23 lipca 2015 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP poz. 59).
8. Art. 8. W postępowaniu uregulowanym w niniejszym kodeksie stosuje się odpowiednio przepisy art. 2, art. 4, art. 5, art. 7–9, art. 13, art. 14, art. 15 § 2 i 3, art. 16, art. 18 § 2, art. 20, art. 23 i art. 23a kodeksu postępowania karnego.
9. Pomocnikiem procesowym w postępowaniu karnym jest podmiot, który realizuje określone przez przepisy prawa karnego procesowego zadania, ułatwiające organom procesowym wykonywanie ich funkcji lub warunkujące prawidłowe ich realizowanie.
10. Patrz: http://www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/szczegoly.php?pismo=724572