Zagadnieniu temu poświęciłem pismo okólne skierowane do komendantów wojewódzkich Policji i komendantów równorzędnych jednostek Policji.
Pamiętajmy o podstawowej zasadzie dotyczącej wnoszenia zażaleń
Art. 428 par. 1 k.p.k. jako przepis generalny dotyczący środków odwoławczych formułuje zasadę, że zażalenie wnosi się na piśmie za pośrednictwem tego organu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Z tego powodu zażalenie na orzeczenie wydane przez Policję zawsze powinno być wnoszone właśnie za pośrednictwem Policji do organu uprawnionego do jego rozpoznania. Na mocy art. 463 par. 1 k.p.k. organ, który wydał zaskarżone orzeczenie, jest właściwy do uwzględnienia zażalenia bez względu na to, który organ jest uprawniony do jego rozpoznania. Ustawa nie czyni w tym względzie żadnych zastrzeżeń, więc reguła ta dotyczy również zażaleń na orzeczenia wydane przez Policję. Policja jest zatem uprawniona do uwzględnienia zażalenia, jeśli uzna, że zarzuty w nim poniesione są zasadne. Takie rozwiązanie jest podyktowane względami ekonomiki procesowej. Skoro uwzględnienie zażalenia przez ten organ, który wydał zaskarżone orzeczenie, czyni zadość żądaniu skarżącego, to nie ma potrzeby kierowania zażalenia do instancji odwoławczej. Nieuwzględnienie zażalenia skutkuje skierowaniem go do organu, który jest właściwy do jego rozpoznania. W praktyce może się zdarzyć, że zażalenie na postanowienie Policji, np. o odmowie wszczęcia dochodzenia, zostanie, z jej pominięciem, skierowane wprost do prokuratora. Nie powinno więc dziwić, gdy w takiej sytuacji prokurator, będąc podmiotem właściwym do rozpoznania zażalenia, nie rozpozna go i przekieruje je ze względów procesowo-porządkowych do Policji – do organu, który wydał zaskarżone postanowienie. Poza względami formalnoprocesowymi ma to również uzasadnienie faktyczne, gdyż trudno byłoby prokuratorowi odnieść się do zarzutów podniesionych w zażaleniu bez znajomości sprawy i materiałów zgromadzonych w jej toku.
Na czym może polegać uwzględnienie zażalenia przez Policję?
Przez uwzględnienie zażalenia należy rozumieć jedynie takie rozstrzygnięcie, które w swej istocie, w całości realizuje żądanie zgłoszone w środku odwoławczym. W literaturze podkreśla się, że organ, który wydał zaskarżone orzeczenie, nie jest uprawniony do częściowego uwzględnienia zażalenia, chyba że dotyczy ono niezależnych od siebie zagadnień. Jeżeli zatem nowe rozstrzygnięcie Policji miałoby tylko w części uwzględniać żądanie zawarte w zażaleniu, to Policja powinna przekazać zażalenie organowi właściwemu do jego rozpoznania.
Podzielając zasadność zarzutów podniesionych w zażaleniu, policjant powinien wydać postanowienie o uwzględnieniu zażalenia oraz o uchyleniu lub zmianie zaskarżonego postanowienia. Przykładowo, w przypadku zażalenia na odmowę wszczęcia dochodzenia powinno to być postanowienie o uwzględnieniu zażalenia i o uchyleniu postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia. Po wydaniu takiego postanowienia postępowanie sprawdzające (art. 307 k.p.k.) powinno być kontynuowane albo bez jego kontynuacji należy wydać postanowienie o wszczęciu dochodzenia, przy czym będzie to możliwe, gdy pozwolą na to wyniki już przeprowadzonego postępowania sprawdzającego lub gdy pod wpływem argumentów przytoczonych w zażaleniu policjant dokona odmiennej od dotychczasowej oceny posiadanych informacji i przyjmie, że istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Podobnie należy postąpić w razie uwzględnienia argumentów podniesionych w zażaleniu na postanowienie o umorzeniu dochodzenia w fazie in rem. Po wydaniu postanowienia o uwzględnieniu zażalenia i o uchyleniu postanowienia o umorzeniu dochodzenia postępowanie przygotowawcze należy kontynuować. Policja może również wydać postanowienie o uwzględnieniu zażalenia i o zmianie zaskarżonego postanowienia, jeżeli pozwoli na to charakter zarzutów podniesionych w zażaleniu.
Postanowienie o uwzględnieniu zażalenia przez organ, który wydał zaskarżone orzeczenie, nie jest postanowieniem organu odwoławczego wydanym na skutek odwołania. Nie można zatem uznać, że jest ono niezaskarżalne w myśl art. 426 par. 1 k.p.k. Oznacza to, że na takie postanowienie zażalenie przysługuje na zasadach ogólnych (art. 459 k.p.k.). Jeżeli jednak uwzględnienie zażalenia dotyczy postanowienia kończącego postępowanie i uchylenia takiego postanowienia, to taka decyzja nie podlega zaskarżeniu, gdyż w oparciu o nią postępowanie nadal będzie się toczyło. Warto również podkreślić, że określony w art. 463 par. 1 k.p.k. warunek uzależniający dopuszczalność uwzględnienia środka odwoławczego od tego, czy uczyni to ten sam skład sądu (skład osobowy), nie odnosi się zażaleń na postanowienia prokuratora. Przesądzają o tym zasady działania prokuratury, a konkretnie zasada indyferencji i zasada jednolitości. Z uwagi na to, że w kodeksie postępowania karnego, w przepisach o postępowaniu przygotowawczym jest mowa o prokuratorze i o Policji, jako organach postępowania przygotowawczego, należy przyjąć, że zażalenie na postanowienie wydane przez Policję może być uwzględnione również przez innego policjanta niż ten, który wydał zaskarżone orzeczenie. Sytuacje takie powinny mieć miejsce jedynie wtedy, gdy nie może tego osobiście uczynić policjant, który wydał zaskarżone orzeczenie.
Warto zaznaczyć, że możliwość uwzględnienia przez Policję zażalenia nie ogranicza się jedynie do sytuacji, w której ten środek odwoławczy wniesiono na wydane przez nią postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia, postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw oraz na postanowienie o innym umorzeniu dochodzenia w fazie in rem. Możliwość taka istnieje w odniesieniu do wszelkich orzeczeń wydawanych przez Policję zarówno do postanowień, które nie wymagają zatwierdzenia przez prokuratora, jak i do zarządzeń – nie tylko w toku dochodzenia, ale również w toku śledztwa powierzonego Policji (art. 466 par. 1 k.p.k.), gdyż z chwilą powierzenia śledztwa Policji staje się ona organem prowadzącym je w całości lub w określonym zakresie. Należy również zważyć na art. 467 par. 1 k.p.k. stanowiący, że przepisy o zażaleniach stosuje się odpowiednio do przewidzianych w ustawie zażaleń na czynności lub zaniechanie czynności. Ze względów faktycznych nie zawsze Policja będzie mogła uwzględnić takie zażalenie. O ile obiektywnie jest możliwe dokonanie czynności w razie zażalenia na jej brak, o tyle w razie zażalenia na czynności już przeprowadzone możliwość uwzględnienia zażalenia jest ograniczona. Można bowiem ponownie dokonać czynności przeprowadzonej niewłaściwie, ale nie można już odwrócić samego zdarzenia polegającego na dokonaniu czynności, gdy zaskarżono fakt jej dokonania albo to, że jej dokonanie naruszyło określone prawa.
W kontekście możliwości uwzględnienia zażalenia należy również przypomnieć, że organem wydającym postanowienie w postępowaniu przygotowawczym lub sprawdzającym nie zawsze jest organ prowadzący postępowanie lub organ, który faktycznie sporządził postanowienie. Kodeks postępowania karnego przewiduje bowiem, że niektóre postanowienia są zastrzeżone dla prokuratora, bez względu na formę, w jakiej prowadzone jest postępowanie przygotowawcze, jak również sytuacje, w których postanowienie sporządzone przez nieprokuratorski organ wymaga zatwierdzenia przez prokuratora, np. postanowienie o umorzeniu śledztwa (art. 305 par. 3 k.p.k.), postanowienie o zawieszeniu dochodzenia lub o umorzeniu dochodzenia prowadzonego przeciwko osobie (art. 325e par. 2 k.p.k.). Postanowienia Policji wymagające zatwierdzenia przez prokuratora, po ich zatwierdzeniu, stają się postanowieniami prokuratorskimi. Mając to na uwadze, Policja nie może uwzględnić zażalenia na takie postanowienie.
Mimo prawa Policji do uwzględnienia zażalenia na wydane przez nią postanowienie lub zarządzenie nigdy nie jest ona organem uprawnionym do rozpoznania zażalenia. Trzeba to wyraźnie zaznaczyć, gdyż czym innym jest uwzględnienie zażalenia przez organ, który wydał zaskarżone postanowienie (art. 463 par. 1 k.p.k.), a czym innym rozpoznanie go (art. 465 k.p.k.). Co do zasady organem odwoławczym od postanowień oraz zarządzeń wydanych przez Policję jest prokurator sprawujący nadzór nad postępowaniem (art. 465 par. 3 i art. 466 par. 1 k.p.k.). Wyjątkowo organem takim jest sąd. Wyjątek ten dotyczy zażaleń na postanowienia nieprokuratorskich organów postępowania o odmowie wszczęcia dochodzenia lub o umorzeniu dochodzenia w fazie in rem (art. 325e par. 4 k.p.k.) oraz postanowień Policji o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Postanowienia te nie wymagają zatwierdzenia przez prokuratora, jednakże nieuwzględnione zażalenia na nie należy przekazać prokuratorowi (art. 325e par. 4 k.p.k.). Kolejny wyjątek to zażalenie na postanowienie co do kosztów postępowania (art. 626a k.p.k.). We wszystkich tych wypadkach prokurator może uwzględnić zażalenie, wydając formalne postanowienie o jego uwzględnieniu i o uchyleniu zaskarżonego postanowienia. Jeśli tego nie uczyni, to jest obowiązany skierować zażalenie do sądu, nie ustosunkowując się na tym etapie do jego treści.
Policja może również wydać zarządzenie o odmowie przyjęcia zażalenia, jeśli zostało ono wniesione po terminie lub przez osobę nieuprawnioną albo gdy jest ono niedopuszczalne z mocy ustawy, jak również, gdy nie spełnia ono wymogów formalnych (art. 120 par. 2 k.p.k.), jednakże w tym ostatnim przypadku najpierw należy wdrożyć procedurę, o której mowa w art. 120 par. 1 k.p.k. Przez uznanie zażalenia za bezskuteczne z powodu nieuzupełnienia braków w terminie (art. 120 par. 2 k.p.k.) należy rozumieć wydanie zarządzenia o odmowie przyjęcia zażalenia. Na zarządzenie odmawiające przyjęcia środka odwoławczego przysługuje zażalenie. Policja w takiej sytuacji również jest organem uprawnionym do uwzględnienia zażalenia, mimo że organem odwoławczym jest tu sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Nieuwzględnione zażalenie należy przekazać sądowi za pośrednictwem prokuratora.
Warto też wspomnieć, że na inne niż postanowienia czynności, dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i dowodów rzeczowych, przysługuje zażalenie (art. 236 k.p.k.), ale trzeba pamiętać, że jeśli zostały one dokonane przed zamknięciem postępowania przygotowawczego, w tym również przez Policję, wyjątkowo organem odwoławczym nie jest prokurator powołany do sprawowania nadzoru nad tym postępowaniem lub sąd właściwy do rozpoznania sprawy, lecz sąd, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie przygotowawcze.
mł. insp. w st. spocz. IRENEUSZ DZIUGIEŁ
pełnomocnik Komendanta Głównego Policji ds. wdrażania w Policji zmian w procedurze karnej