Jak w praktyce można skrócić i uprościć postępowanie przygotowawcze?

Warto zadać takie pytanie, skoro dotychczas tyle mówiło się o konieczności odformalizowania i przyspieszenia tego stadium procesu karnego, a także o założonym przez ustawodawcę umniejszeniu roli dowodów przeprowadzanych w postępowaniu przygotowawczym na rzecz dowodów przeprowadzanych przed sądem, co również miałoby przekładać się na przyspieszenie postępowania. Nie chodzi przy tym o rozszerzenie możliwości konsensualnego kończenia spraw, lecz raczej o proceduralne aspekty prowadzenia postępowania przygotowawczego. Wiele przepisów o charakterze gwarancyjnym dla stron, w tym również nowych lub zmodyfikowanych, zdaje się wskazywać, że o odformalizowanie postępowania przygotowawczego będzie trudno. To zaś nie pozostaje bez wpływu na czas jego prowadzenia. Nie budzi wątpliwości, że możliwości przyspieszenia postępowania przygotowawczego nie powinno się poszukiwać w obszarze czynności, których nie da się powtórzyć na rozprawie, w tym zwłaszcza mających na celu zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa przed utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem – bez względu na to, czy są one wykonywane w trybie art. 308 k.p.k. lub art. 17 par. 2 k.p.k., czy po formalnym wszczęciu postępowania przygotowawczego. Wymuszonego brzmieniem art. 311 par. 3 k.p.k. obowiązku ograniczenia treści sporządzanego przez Policję protokołu przesłuchania świadka do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w tej czynności nie należy rozciągać na przesłuchania dokonywane w oparciu o art. 308 lub art. 17 par. 2 k.p.k., nawet gdy dotyczą one przestępstwa, dla którego ustawa wymaga formy śledztwa. Obowiązek ten w sprawach wymagających śledztwa dotyczy wyłącznie sytuacji, w której prokurator powierzył Policji śledztwo lub gdy powierzył jej dokonanie konkretnej czynności śledztwa – polegającej na przesłuchaniu świadka. Bez względu na formę postępowania protokołu ograniczonego do zapisu najistotniejszych wypowiedzi świadka nie można stosować podczas przesłuchania pokrzywdzonego. W dochodzeniu przesądza o tym treść art. 325h k.p.k. Brak analogicznego unormowania dotyczącego śledztwa nie świadczy o tym, że w śledztwie zakaz ten nie obowiązuje. Jest wręcz przeciwnie, w śledztwie jest on tym bardziej wiążący. Notatki urzędowe, o których mowa w art. 311 par. 5 k.p.k., zawierające w swej treści utrwalone wypowiedzi świadka, również mogą być sporządzane dopiero po formalnym wszczęciu śledztwa i powierzeniu go Policji w określonym zakresie lub po powierzeniu jej do wykonania jedynie określonych czynności śledztwa, jednakże pod dodatkowym warunkiem. Chodzi o rozmowę z takim świadkiem, którego przesłuchanie co do zasady nie powinno mieć miejsca, gdyby jego zeznania miały dotyczyć zakresu sprawy, w jakim śledztwo nie zostało Policji powierzone lub nie zostały jej powierzone poszczególne czynności śledztwa. Tak powinno być co do zasady, wyjątkowo jednak taka osoba może być przesłuchana przez Policję, ale tylko w wypadku niecierpiącym zwłoki. Wówczas jednak należy sporządzić protokół ograniczony do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń świadka. Przykładem takiej sytuacji, jest wyjazd świadka do pracy za granicę.

Spore możliwości w ograniczeniu czynności postępowania przygotowawczego stwarza pojawienie się przesłanek pozwalających na zastosowanie rozwiązań przewidzianych w art. 335 par. 1 k.p.k. Przepis ten zezwala na pominięcie aktu oskarżenia i zastąpienie go wnioskiem o skazanie na posiedzeniu, a więc bez przeprowadzania rozprawy głównej. Oczywiście chodzi o skazanie na uzgodnioną z prokuratorem karę lub środek przewidziany w kodeksie karnym. W razie wystąpienia przez prokuratora z takim wnioskiem akta postępowania przygotowawczego należy przesłać do sądu w takim stanie, w jakim aktualnie się one znajdują. Odpadnie więc konieczność układania ich zgodnie z wytycznymi zawartymi w zarządzeniu nr 48/2015 Prokuratora Generalnego z 24 czerwca 2015 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów oraz innych działów administracji w powszechnych jednostkach organizacyjnych prokuratury.

Czy warunkiem wystąpienia z takim wnioskiem jest złożenie wyjaśnień przez podejrzanego?

W tym wypadku musi paść odpowiedź twierdząca. Oczywiście wyjaśnienia są niezbędne, jednak należy pamiętać, że wystarczy samo przyznanie się do popełnienia zarzuconego czynu i do winy. Takie oświadczenia, utrwalone w protokole przesłuchania podejrzanego, bez wątpienia są jego wyjaśnieniami. Pamiętać jednak należy o tym, że składanie wyjaśnień w tym właśnie momencie może zostać zakończone. Podejrzany ma bowiem prawo do milczenia. Omawiany przepis nie wymaga więc wyjaśnień w postaci opisu okoliczności popełnienia przestępstwa. Jeżeli podejrzany przyzna się do winy i odmówi złożenia dalszych wyjaśnień, to nie można odmawiać mu prawa do skorzystania z instytucji opisanej w art. 335 par. 1 k.p.k. Co prawda w przepisie tym jest mowa o postawie podejrzanego, która musi wskazywać na to, że cele postępowania będą osiągnięte mimo nieprzeprowadzenia rozprawy, to jednak nie można wymagać od niego współpracy w zakresie dostarczania przez niego dowodów przeciwko samemu sobie. Oczywiście dobrze jest, gdy podejrzany idzie na współpracę w zakresie wyjaśnienia okoliczności przestępstwa, jednak taka współpraca nie jest warunkiem koniecznym. Skorzystanie z prawa do milczenia odnośnie do okoliczności czynu nie może rodzić negatywnych konsekwencji dla podejrzanego – w tym wypadku niemożności skorzystania z negocjacji w przedmiocie skazania na posiedzeniu. Istotne dla prowadzącego postępowanie przygotowawcze jest to, by w świetle dotychczas zebranych dowodów przyznanie się podejrzanego nie budziło wątpliwości. Jeśli tak jest, to nie ma potrzeby wykonywania dalszych czynności w postępowaniu. Jeśli natomiast przyznanie się budzi wątpliwości, można i należy wykonywać dalsze czynności, ale tylko w zakresie niezbędnym do weryfikacji wyjaśnień złożonych przez podejrzanego. Gdy było to tylko przyznanie się do winy, a w świetle pozostałych dowodów budziłoby ono wątpliwości, to wykonanie czynności weryfikujących to przyznanie się jest konieczne.

Art. 335 par. 1 k.p.k. a czynności zapoznania się przez strony z materiałami postępowania przygotowawczego

Jak wcześniej wspomniano, jeśli spełnione są warunki określone w art. 335 par. 1 k.p.k., dalszych czynności można nie przeprowadzać. Należy zauważyć, że w przepisie jest mowa o dalszych czynnościach, a nie o dalszych czynnościach dowodowych. Chodzi więc o jakiekolwiek czynności, również o niezwiązane z merytoryczną stroną postępowania. Problem, o rozwiązanie którego często pytają policjanci, sprowadza się do pytania, jak postąpić, jeśli zachodzą warunki do wystąpienia z wnioskiem, o którym mowa w art. 335 par. 1 k.p.k., gdy pokrzywdzony lub jego pełnomocnik wcześniej złożył wniosek o umożliwienie mu zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego? Brzmienie art. 335 par. 1 k.p.k. nie powinno tu pozostawiać wątpliwości, że ma on charakter szczególny w stosunku do art. 321 k.p.k. Wyłącza on więc stosowanie art. 321 k.p.k. mimo złożenia przez podmiot uprawniony wniosku o końcowe zapoznanie z materiałami sprawy. Tyle kwestie formalne. Można więc skierować do sądu wniosek o skazanie na posiedzeniu bez uprzedniej realizacji wniosku o zapoznanie się z materiałami postępowania. W praktyce zalecałbym jednak nawiązanie kontaktu z pokrzywdzonym, a także z jego pełnomocnikiem, gdy wniosek o zapoznanie z materiałami był wcześniej złożony po to, by wyjaśnić im sytuację prawną, w jakiej znalazło się postępowanie. Informacja powinna również obejmować swoim zakresem to, że podejrzany przyznał się do czynu i winy oraz że do sądu zostaną przesłane wszystkie materiały zebrane w postępowaniu przygotowawczym. Wydaje się to pożądanym gestem lojalności organu procesowego, który uprzedzi stronę czynną postępowania o planowanym sposobie jego zakończenia oraz o zakresie materiałów, które będą przekazane do sądu, a także pozwoli to takiej stronie na zrozumienie sytuacji, a przynajmniej na jej przeanalizowanie i zajęcie własnego w tej kwestii stanowiska. Wcześniej uzyskana informacja o przyznaniu się do winy i planowanym sposobie zakończenia postępowania przez wystąpienie z wnioskiem o skazanie oskarżonego na posiedzeniu pozwoli pokrzywdzonemu uniknąć zaskoczenia rozwojem sprawy. Pamiętajmy o tym, że wcześniej złożył on wniosek o zapoznanie się z materiałami sprawy, ale przede wszystkim o tym, że pokrzywdzony na posiedzeniu sądu może wnieść sprzeciw wobec rozpoznania wniosku i skazanie oskarżonego na posiedzeniu. Sprzeciw taki dla sądu jest wiążący, więc jeśli zostanie wniesiony, to sąd będzie zmuszony do zobowiązania prokuratora, co pośrednio odbije się na pracy Policji, do wniesienia aktu oskarżenia i odpowiedniego w związku z tym przygotowania akt sprawy. Może się więc zdarzyć tak, że pokrzywdzony zaskoczony decyzją Policji i prokuratora automatycznie i bezrefleksyjnie skorzysta ze swojego uprawnienia do wniesienia sprzeciwu i tym samym uczyni daremnymi starania organów ścigania o uproszczenie i przyspieszenie procesu karnego.

O końcowej selekcji materiałów postępowania i o obowiązku informacyjnym, o którym mowa w art. 321 k.p.k.

Inne pytania policjantów dotyczą zakresu wyrażenia materiały postępowania związane z kwestią odpowiedzialności osoby objętej aktem oskarżenia za czyn w nim zarzucony, użytego w art. 334 par. 1 k.p.k. Prokuratura Generalna wskazała, że selekcja materiałów postępowania powinna odbywać się jedynie w oparciu o kryterium związku dowodu z kwestią odpowiedzialności. Chodzi tu zatem o konieczność dołączenia do aktu oskarżenia wszelkich materiałów związanych z odpowiedzialnością oskarżonego – zarówno tych, które obciążają go i wspierają akt oskarżenia, jak i tych, które są dla niego korzystne. Dlatego też samodzielna selekcja materiałów przez Policję nie powinna nastręczać trudności. Konsultacja z prokuratorem jest jak najbardziej wskazana, ale powinna ograniczać się do sytuacji zdaniem Policji wątpliwych. Sytuacja taka może się pojawić w związku z ewentualną koniecznością powtórzenia czynności, o których mowa w art. 321 k.p.k. Zaznaczono jednak, że art. 321 k.p.k. ma charakter gwarancyjny, zatem konieczność ponownego zapoznania się przez strony z materiałami postępowania przygotowawczego będzie istniała jedynie wówczas, gdy materiały postępowania na skutek decyzji prokuratora będą przekazane sądowi w zakresie węższym niż określony w informacji przekazanej stronom podczas końcowego zapoznawania się z materiałami sprawy. Jeśli prokurator po zakończeniu czynności, o których mowa w art. 321 k.p.k., podczas których strony uzyskują informację o zakresie materiałów, jakie zostaną przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, zadecyduje o poszerzeniu tego zakresu, to czynności związanych z zapoznaniem się z materiałami śledztwa lub dochodzenia nie należy ponawiać.

mł. insp. w st. spocz. IRENEUSZ DZIUGIEŁ
pełnomocnik Komendanta Głównego Policji ds. wdrażania w Policji zmian w procedurze karnej