Zagadnieniem budzącym kontrowersje i wiele emocji wśród prokuratorów i policjantów jest sposób przygotowywania po 1 lipca 2015 r. akt postępowania przygotowawczego do przesłania ich sądowi wraz ze skargą zasadniczą¹.

Nowelizacja wrześniowa² wiele zmieniła w tym zakresie, co jest przede wszystkim związane z rozszerzeniem możliwości konsensualnego kończenia spraw karnych, wzmocnieniem kontradyktoryjności rozprawy głównej i nową koncepcją akt sprawy sądowej zakładającej, że protokoły z czynności dowodowych przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym staną się częścią tych akt jedynie w takim zakresie, w jakim zostaną ujawnione (odczytane) przed sądem. Reforma procedury karnej zakłada więc zmniejszenie znaczenia dowodów powtarzalnych przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym na rzecz dowodów przeprowadzonych przed sądem. Śledztwo jest i nadal będzie domeną prokuratora, który sprawuje i będzie sprawował nad nim nadzór w zakresie, w jakim sam go nie prowadzi.

DOCHODZENIE DOMENĄ POLICJI

Warto przyjrzeć się bliżej dochodzeniu, które po 1 lipca 2015 r. ma stać się domeną Policji prowadzącej je pod nadzorem prokuratora, w węższym niż dotychczas zakresie, by nie powiedzieć, że prawie samodzielnie. Jest to dla Policji nobilitujące, jednak stawia przed nią duże wymagania co do profesjonalizmu w sferze wykrywczej i utrwalania dowodów, jak również z sferze podejmowania decyzji procesowych.

Nowela wrześniowa nie wprowadziła nowych sposobów zakończenia dochodzenia. Pojawiła się jedynie nowa przyczyna jego umorzenia, określona w art. 59a k.k. – tzw. umorzenie restytucyjne (rekompensacyjne). Oczekująca na podpis Prezydenta RP ustawa z 20 lutego 2015 r.³ rozbudowała natomiast instytucję skazania bez rozprawy, wprowadzając nowy sposób zakończenia postępowania – wnioskiem, składanym zamiast aktu oskarżenia, będącym kolejną skargą zasadniczą. Zmieniony art. 335 k.p.k. przewiduje bowiem dwie formy wniosku o skazanie – określony w par. 1 wniosek składany w sądzie zamiast aktu oskarżenia, oraz określony w par. 2 – składany wraz z takim aktem. Zmiany te wymuszą odmienny sposób postępowania z aktami dochodzenia w związku ze skierowaniem sprawy do sądu.

W świetle wielu nowych unormowań z samodzielnością Policji w dochodzeniu ściśle wiąże się kwestia przygotowania sprawy dla oskarżyciela publicznego. W pewnym sensie policjant dokonujący klasyfikacji i segregacji materiałów przekazywanych sądowi wraz ze skargą zasadniczą, jeśli istnieje perspektywa rozprawy głównej, będzie musiał zbudować scenariusz, według którego oskarżyciel publiczny, którym w sprawach o przestępstwa publicznoskargowe jest prokurator, przeprowadzi na rozprawie dowody winy oskarżonego. W sprawach nadzorowanych przez prokuratora scenariusz będzie musiał uwzględniać jego wskazówki i polecenia, natomiast w sprawach nieobjętych takim nadzorem policjant będzie musiał liczyć na swoją wiedzę i umiejętności, poszukując wsparcia prokuratora jedynie w przypadkach trudnych i wymagających konsultacji. Jest dziś wysoce prawdopodobne, że nie zawsze konsultacji policjantowi będzie udzielał ten sam prokurator, który następnie wystąpi w danej sprawie w charakterze oskarżyciela. Nie jest również do końca jasne, które z przewidywanych ustawą sytuacji, wymagających w dochodzeniu osobistego wykonania czynności przez prokuratora, będą łączone z wpisaniem sprawy do repertorium „Ds”, a tym samym, kiedy sprawa będzie przydzielona konkretnemu prokuratorowi do nadzoru. Pewne jest natomiast, że nadzór prokuratora nad dochodzeniem nie będzie roztaczany automatycznie z chwilą wszczęcia dochodzenia, jednakże nie ma przeszkód, by Policja, dostrzegając taką potrzebę, wystąpiła o objęcie konkretnej sprawy takim nadzorem. Wniosek może być połączony z przesłaniem prokuratorowi odpisu postanowienia o wszczęciu, chyba że wystarczy przesłanie samego odpisu takiego postanowienia. Wszystko to zależeć będzie od lokalnych uzgodnień między policją i prokuraturą.

Kiedy w dochodzeniu istnieje podstawa do sporządzenia aktu oskarżenia?

Podstawa do sporządzenia aktu oskarżenia istnieje, gdy:

A. Zrealizowano cele postępowania przygotowawczego określone w art. 297 par. 1 pkt 1–4 k.p.k., tj.:
1) stwierdzono popełnienie czynu zabronionego przez ustawę jako przestępstwo,
2) ustalono, kto jest sprawcą tego czynu,
3) wyjaśniono okoliczności czynu, w tym ustalono pokrzywdzonych i rozmiary szkody,
4) zebrano o sprawcy dane stosownie do art. 213 i 214,
5) istnieją podstawy do przyjęcia na tym etapie postępowania, że czyn jest przestępstwem, gdyż organ postępowania nie dysponuje danymi, które:
 a) pozwalają uznać czyn za społecznie szkodliwy w stopniu znikomym,
 b) wyłączają bezprawność czynu lub wskazują na brak winy sprawcy albo uniemożliwiają dalsze pociąganie go do odpowiedzialności karnej z innego powodu.

B. Stosownie do art. 297 par. 1 pkt 5 k.p.k. zebrano, zabezpieczono i utrwalono dowody w zakresie, który w subiektywnej ocenie organów ścigania jest wystarczający, by przekonać sąd o zasadności i trafności oskarżenia.

Ocena materiałów prowadzonego dochodzenia in personam, a także postawy podejrzanego wobec pokrzywdzonego, zarzucanego mu czynu i jego następstw, ewentualnie również ocena stopnia zawinienia i społecznej szkodliwości czynu, determinują decyzję co do rodzaju skargi zasadniczej. Zakres, w jakim należy zrealizować wymienione cele dochodzenia, będzie pozostawał w korelacji z prognozowanym rodzajem skargi, i będzie on zróżnicowany.

Kiedy rozpocząć klasyfikację i segregację materiałów dochodzenia?

Zdania na temat momentu rozpoczęcia klasyfikacji i segregacji materiałów dochodzenia są podzielone, jednak coraz częściej pojawiają się głosy praktyków, że klasyfikacja materiałów połączona z ich segregacją powinna być prowadzona permanentnie od wszczęcia dochodzenia. Nie jest to przekonujące, chyba że osoba podejrzana jest znana już w chwili wszczęcia dochodzenia. W przeciwnym razie dobrym do tego momentem jest ustalenie osoby podejrzanej, a jeszcze lepszym zebranie dowodów uzasadniających przedstawienie jej zarzutów, gdyż dopiero wtedy rysuje się realna perspektywa budowy skargi zasadniczej. U podstaw klasyfikacji materiałów leżą dwa uzasadnione przepisami ustawy założenia. Pierwsze, że Policja wraz ze skargą zasadniczą lub wnioskiem o jej sporządzenie przesyła prokuratorowi wszystkie materiały dochodzenia wraz z dowodami rzeczowymi, oraz drugie, że materiały przekazywane prokuratorowi powinny być uprzednio podzielone na dwie grupy. W grupie pierwszej powinny się znaleźć te materiały, które będą przekazane sądowi wraz ze skargą zasadniczą, w drugiej zaś pozostałe – które pozostaną we władaniu prokuratora do prawomocnego zakończenia postępowania karnego i do których strony będą miały wgląd na zasadzie art. 156 par. 1a k.p.k. Określone dokumenty zawarte w materiałach tej ostatniej grupy, na wniosek stron (art. 338 par. 1 k.p.k.) lub w wyniku rozstrzygnięcia sądu w przedmiocie stosownych wniosków stron złożonych na zasadzie (art. 338 par. 1 k.p.k.), będą dołączane przez prokuratora do materiałów przekazanych sądowi wraz ze skargą zasadniczą.

Jakie materiały należy przekazać sądowi wraz z aktem oskarżenia?

O zakresie, w jakim materiały dochodzenia należy przekazać sądowi wraz z aktem oskarżenia, przesądza przede wszystkim treść art. 334 par. 1 k.p.k. Przepis ten zobowiązuje oskarżyciela do przekazania wraz z aktem oskarżenia materiałów związanych z kwestią odpowiedzialności osób objętych tym aktem za czyny w nim zarzucone. Niby wszystko jasne, lecz jak zwykle diabeł tkwi w szczegółach. Do tego, czy i jakie materiały dochodzenia są związane z kwestią odpowiedzialności, można podejść na różne sposoby. W kontekście całokształtu reformy procedury karnej, wyznaczonego nowelą wrześniową i lutową, można by jednak przyjąć, że są to jedynie materiały, które w świetle subiektywnej oceny prokuratora jako oskarżyciela, a w zasadzie policjanta sporządzającego akt oskarżenia podlegający zatwierdzeniu przez prokuratora, mają znaczenie dla poparcia tez dowodowych, na podstawie których oskarżyciel ma wykazać przed sądem zasadność i trafność oskarżenia i w konsekwencji dowieść winy oskarżonego. Taka interpretacja wydaje się słuszna, bo przecież strony zostały wyposażone przez ustawę w prawo niemalże pełnego dostępu do wszystkich materiałów dochodzenia w jego toku, a już pełnego do wszystkich materiałów dochodzenia zarówno w trybie art. 321 k.p.k., jak  i po przekazaniu aktu oskarżenia do sądu – w części, w jakiej nie zostały one przekazane z tym aktem (art. 156 par. 1a k.p.k.). W perspektywie kontradyktoryjnej rozprawy głównej, ale również, gdy sąd ma procedować na posiedzeniu w przedmiocie wniosku o skazanie bez przeprowadzania rozprawy, to niebędące prokuratorem strony procesu w interesie własnym, a przede wszystkim w ich interesie pełnomocnicy i obrońcy powinni zadbać o to, by materiały dochodzenia mogące pomóc im w uzasadnieniu lub obronie własnych i korzystnych z ich punktu widzenia tez dowodowych, zostały dołączone przez prokuratora do aktu oskarżenia. Służą temu wcześniej wskazane instrumenty prawne. O ile interes społeczny w oskarżaniu sprawców przestępstw, reprezentowany przez prokuratora jako oskarżyciela, jest często zbieżny z interesem pokrzywdzonego, działającego jako oskarżyciel posiłkowy obok prokuratora, o tyle na tym etapie postępowania na prokuratorze nie powinien już spoczywać obowiązek dbałości o interesy zwłaszcza strony biernej (oskarżonego). Poglądy na tę kwestię nie są jednolite, gdyż prokurator obok funkcji oskarżania pełni również rolę rzecznika interesu publicznego. Nie pozostaje to bez wpływu na zawartość teczki zawierającej materiały przekazywane do sądu wraz z aktem oskarżenia, ale szczegóły tego przedstawię w kolejnej części cyklu poświęconego nowelizacji procedury karnej.

mł. insp. w stanie spoczynku IRENEUSZ DZIUGIEŁ
pełnomocnik KGP ds. wdrażania w Policji zmian w procedurze karnej

¹ Skargą zasadniczą jest wniosek inicjujący postępowanie sądowe. Po 1 lipca 2015 r. skargą taka będą: akt oskarżenia, wniosek o skazanie bez rozprawy składany zamiast aktu oskarżenia oraz wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego.
² Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2013 r., poz. 1247); cyt. dalej jako nowela wrześniowa.
³ Tzw. nowela do noweli, tj. ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw; cyt. dalej jako nowela lutowa. Ustawa ta m.in. nowelizuje zarówno ustawę Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r. nr 89, poz. 555, z pózn. zm.) jak i ustawę z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw.

Zobacz także:
Anonimizacja danych adresowych (nr 120/03.2015)
Asysta i pomoc komornikowi (nr 120/03.2015)