PRZEDSTAWIENIE ZARZUTÓW

Przedstawienie zarzutów odgrywa szczególną rolę w postępowaniu przygotowawczym. Kieruje, w dacie wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, postępowanie przeciwko określonej osobie¹, rozpoczyna jego fazę in personam (art. 313 par. 1 i art. 325a par. 2)². Treść postanowienia (art. 313 par. 2) obrazuje wiedzę organu prowadzącego postępowanie co do sprawstwa określonej osoby odnośnie do określonego czynu³. Jest ono formalnym wyrazem pociągnięcia określonej osoby do odpowiedzialności karnej i staje się ona podejrzanym, a więc stroną postępowania przygotowawczego.

Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju.

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 311 par. 2 prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. Oznacza to, o ile prokurator nie zastrzegł do osobistego wykonania tej czynności (par. 6), że Policja będzie mogła w śledztwie powierzonym wydawać postanowienie o przedstawieniu zarzutów, także o jego zmianie lub uzupełnieniu. Postanowienie o przedstawieniu zarzutów musi zawierać: wskazanie podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu oraz wskazanie kwalifikacji prawnej tego czynu (art. 313 par. 2)⁴. Nowela lipcowa, poza wskazaną zmianą, innych w tej instytucji nie wprowadza. Nadal będzie się ona składać z ciągu czynności procesowych, które muszą być wykonane w kolejności przewidzianej w ustawie (art. 313), czyli:

1) sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów,|
2) niezwłocznego jego ogłoszenia podejrzanemu⁵,
3) pouczenia podejrzanego o możliwości żądania do czasu zawiadomienia go o terminie zapoznania się z materiałami śledztwa (dochodzenia) podania ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie,
4) w razie zgłoszenia żądania, podanie podejrzanemu ustnie podstaw zarzutów,
5) niezwłocznego przesłuchania podejrzanego, z wyjątkiem wypadku, gdy ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju,
6) w razie zgłoszenia żądania, sporządzenie uzasadnienia postanowienia na piśmie,
7) doręczenia uzasadnienia na piśmie podejrzanemu oraz ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni.

Należy pamiętać, że jeżeli podejrzany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, do czynności przedstawienia, uzupełnienia lub zmiany zarzutów należy obowiązkowo wezwać tłumacza (art. 72). Na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy tłumacza wzywa się w celu porozumienia się podejrzanego z obrońcą w związku z tą czynnością. Podejrzanemu doręcza się postanowienie o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów z uzasadnieniem wraz z tłumaczeniem (art. 72 par. 3).

W znowelizowanej procedurze Policja nadal będzie uprawniona w wypadkach niecierpiących zwłoki (art. 308) przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzić będą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczynać się będzie od informacji o treści zarzutu. W takim wypadku w sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania prokurator wydawał będzie postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarzał postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (par. 4). W  sprawach, dla których właściwą formą postępowania przygotowawczego będzie dochodzenie, nadal nie będzie konieczne wydawanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów w dochodzeniu prowadzonym po uprzednim wykonaniu czynności niecierpiących zwłoki w trybie art. 308 par. 2. Jeżeli natomiast okaże się, że zarzut postawiony w tym trybie jest niezasadny wobec danej osoby, to niezbędne będzie wydanie przez policjanta, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania, podlegającego zatwierdzeniu przez prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego wobec tej osoby na podstawie art. 322.

Nowela nie zmienia reguł przedstawiania zarzutów w dochodzeniu (art. 325g).

Nie będzie więc wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów (także o zmianie lub uzupełnieniu), chyba że podejrzany będzie tymczasowo aresztowany. Przesłuchanie osoby podejrzanej zaczynać się będzie od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania (tzw. uproszczone przedstawienie zarzutów). Stwierdzenie w ustawie, że sporządzenie takiego postanowienia „nie jest wymagane”, oznacza, że nie jest obowiązkowe odstąpienie od tego, a określono w ten sposób jedynie dopuszczalność rezygnacji ze sporządzenia tego postanowienia, ustawa nie zakazuje dokonania tej czynności.

Biorąc pod uwagę, że integralną częścią przedstawienia zarzutów jest niezwłoczne przesłuchanie podejrzanego, a że jest to pierwsze przesłuchanie, przed przystąpieniem do niego należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach (art. 300 par. 1). Pouczenie należy wręczyć podejrzanemu na piśmie; podejrzany otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem6.

Kończąc część o przedstawieniu zarzutów przywołam Postanowienie Sądu Najwyższego z 4 czerwca 2007 r. V KK 108/06, w którym sąd stwierdza: Przepis art. 183 par. 1 k.p.k. nie może natomiast uzasadniać i usprawiedliwiać przesłuchania w charakterze świadka osoby, która wskazana została w zawiadomieniu o przestępstwie jako sprawca czynu, i to w sytuacji wykluczającej sprawstwo jakiejkolwiek innej osoby.

ZAMKNIĘCIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Instytucja zamknięcia postępowania składa się z określonego, uporządkowanego ciągu czynności przeprowadzanych przez policjanta w końcowej jego fazie (art. 321 par. 1, 325g par. 1)7. Od lipca 2015 r., podobnie jak obecnie, znajdzie ona zastosowanie, gdy sprawa będzie kierowana do sądu, a więc wówczas, gdy będzie sporządzany i wnoszony do sądu:

1) wniosek, o którym mowa w art. 335 par. 1,
2) akt oskarżenia (art. 331 i 335 par. 2),
3) wniosek o warunkowe umorzenie postępowania przez sąd na posiedzeniu poprzedzającym rozprawę główną (art. 336),
4) wniosek o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego środków zabezpieczających (art. 324).

Nowela dokonała zmian w regulującym tę instytucję art. 321. Ostateczne jego brzmienie nie jest przesądzone, w Sejmie trwają prace nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy 2393), który ma dokonać kolejnych zmian, m.in. w art. 321. Brzmienie jego par. 1 ma być następujące:

Art. 321. par. 1. Jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa, na wniosek podejrzanego, pokrzywdzonego, obrońcy lub pełnomocnika o umożliwienie końcowego zapoznania się z materiałami postępowania, prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi, zapewniając udostępnienie mu akt sprawy wraz z informacją, jakie materiały z tych akt, stosownie do wymogów określonych w art. 334 par. 1, będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, i pouczeniem go o uprawnieniu wskazanym w par. 5, co odnotowuje się w protokole końcowego zapoznania się strony, obrońcy lub pełnomocnika z materiałami postępowania.

Instytucja zamknięcia postępowania przygotowawczego od 1 lipca 2015 r. będzie składała się z następujących czynności, spośród których najistotniejsza jest nowa czynność „zapoznania się z aktami”:

1) powiadomienie podejrzanego i jego obrońcy (tak jak obecnie) oraz pokrzywdzonego i jego pełnomocnika (novum), zwanych dalej „zapoznający się”, o możliwości przejrzenia akt i wyznaczenie terminu do zapoznania się z aktami (powiadamia policjant prowadzący postępowanie),
2) wyznaczenie terminu do zapoznania się z aktami w taki sposób, aby od dnia doręczenia zawiadomienia o możliwości takiego zapoznania się upłynęło co najmniej 7 dni⁸,
3) udostępnienie zapoznającemu się akt sprawy wraz z informacją, jakie materiały z tych akt, stosownie do wymogów określonych w art. 334 par. 1, będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia (takiej informacji nie przekazuje się, gdy prokurator będzie występował z wnioskiem o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i o orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występek – art. 335 par. 1)⁹,
4) zapoznawanie się z materiałami postępowania przez zapoznającego się¹⁰,
5) pouczenie zapoznającego się o uprawnieniu do złożenia w terminie 3 dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania wniosków dowodowych, a także wniosków o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy,
6) sporządzenie protokołu końcowego zapoznania się i odnotowanie w nim obowiązkowo faktu pouczenia zapoznającego się z materiałami postępowania o uprawnieniu do złożenia wniosków dowodowych, a także wniosków o uzupełnienie materiału dowodowego,
7) wydanie postanowienia o zamknięciu śledztwa (zawsze), a o zamknięciu dochodzenia, wówczas gdy podejrzany będzie tymczasowo aresztowany (art. 325g par. 1), jeżeli nie będzie zachodziła potrzeba uzupełnienia postępowania lub uzupełnienia materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy (nie zgłoszono wniosków, wnioski zostały złożone, lecz nie zostały uwzględnione, organ prowadzący postępowanie nie dostrzega konieczności uzupełnienia postępowania, działając z urzędu).

Postanowienie to ogłasza się stronom oraz ich pełnomocnikom i obrońcom. O treści wydanego postanowienia można też nieobecnych przy tej czynności podejrzanego i jego obrońcę oraz pokrzywdzonego i jego pełnomocnika powiadomić. Pisma te należy doręczyć za potwierdzeniem odbioru, które należy dołączyć do akt dochodzenia.

W przypadku, gdy wnioski zostały złożone, dalszy sposób postępowania będzie uzależniony od tego, czy wnioski zostaną uwzględnione lub też nie. Znaczenie będzie miało także, kto z uprawnionych wniosek złożył i jaki był to rodzaj wniosku.

W razie uwzględnienia przez policjanta wniosku dowodowego lub po konsultacji z prokuratorem wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego nastąpi przeprowadzenie wnioskowanego dowodu, w szczególności, gdy chodzi o wniosek dotyczący dowodu, którego nieprzeprowadzenie grozi jego utratą lub zniekształceniem, lub uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy. Po wykonaniu wnioskowanych dowodów (ale nie po uzupełnieniu o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy) organ procesowy ponawia czynności związane z zamknięciem postępowania (na wniosek). Nie jest wymagane postanowienie w przedmiocie uwzględnienia wniosku dowodowego¹¹.

Natomiast w wypadku wystąpienia przesłanek dla nieuwzględnienia wniosku (gdy policjant uzna, że są przesłanki do ich nieuwzględnienia) wnioski z całością materiałów postępowania będą przekazywane prokuratorowi. Taki tryb postępowania wynika z projektowanego przepisu art. 321 par. 6 w brzmieniu: Wnioski dowodowe, o których mowa w par. 5, mogą być przez prokuratora nieuwzględnione, jeżeli cele postępowania przygotowawczego, o których mowa w art. 297 par. 1, zostały osiągnięte, a wnioski te nie mają wpływu na zakres ustaleń wskazanych w art. 297 par. 1 pkt 5, chyba że chodzi o wniosek dotyczący dowodu, którego nieprzeprowadzenie grozi jego utratą lub zniekształceniem. Prokurator, w razie nieuwzględnienia wniosku dowodowego strony, przekazuje ten wniosek wraz z aktem oskarżenia sądowi. Prezes sądu lub sąd rozstrzyga w przedmiocie wniosku przed rozprawą.

Należy więc zauważyć, że obecnie jedną z czynności w ramach instytucji zamknięcia postępowania jest „końcowe zaznajomienie z materiałami”, a nowela wprowadza czynność „końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania”, rozumianą jako prawo do osobistego przejrzenia akt przez stronę (obrońcę lub pełnomocnika), nie zaś zaznajomienia przez policjanta z treścią zebranych materiałów.

W kontekście wskazanego algorytmu należy zwrócić uwagę na inne niż obecne, albo nowe, uregulowania tej czynności w ramach zamknięcia postępowania:

1) zmiana w nazwie instytucji z końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania na „końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania”,
2) dotychczas zaznajomienie realizował policjant, od lipca będzie to osobiste zapoznawanie się przez stronę, obrońcę lub pełnomocnika,
3) końcowe zapoznanie się z materiałami zgromadzonymi zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu następować będzie jedynie na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy albo pokrzywdzonego lub jego pełnomocnika (art. 321 par. 1 i 325a par. 2),
4) nowelizacja objęła przepis art. 300, dodając do wymienionych w nim pouczeń (informacji o uprawnieniach podejrzanego i pokrzywdzonego) również pouczenie o uprawnieniu „do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego”,
5) istotne znaczenie ma unormowanie w par. 3 art. 321, a mianowicie, że termin zapoznania się strony, obrońcy i pełnomocnika z materiałami śledztwa lub dochodzenia powinien być tak wyznaczony, aby od dnia doręczenia zawiadomienia o możliwości takiego zapoznania się upłynęło co najmniej 7 dni,
6) prokurator będzie mógł ograniczyć liczbę pokrzywdzonych, którym umożliwi końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania, jeżeli będzie to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.

Art. 321 par. 2. Prokurator może ograniczyć liczbę pokrzywdzonych, którym umożliwi końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania, o którym mowa w par. 1, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. W takim wypadku pozostali pokrzywdzeni mają prawo do przejrzenia akt, a prowadzący postępowanie zapewnia im udostępnienie akt sprawy wraz z informacją, jakie materiały z tych akt, stosownie do wymogów określonych w art. 334 par. 1, będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, i poucza ich o uprawnieniu wskazanym w par. 5. O przejrzeniu akt przez każdego z tych pokrzywdzonych, udzielonej informacji i pouczeniu zamieszcza się adnotację w aktach sprawy.

Nowym elementem czynności „zapoznania się z materiałami postępowania” będzie  uprzednie przekazanie zapoznającemu się informacji, jakie materiały z tych akt, stosownie do wymogów określonych w art. 334 par. 1, będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia. Zgodnie z tym przepisem z aktem oskarżenia przekazuje się sądowi jedynie materiały postępowania przygotowawczego związane z kwestią odpowiedzialności osób wskazanych w tym akcie za czyny w nim zarzucane, obejmujące:

1) postanowienia i zarządzenia dotyczące tych osób wydane w toku postępowania,
2) protokoły z czynności dowodowych i załączniki do nich przewidziane przez ustawę,
3) opinie i dokumenty urzędowe i prywatne uzyskane lub złożone do akt sprawy.

Rozwiązanie to, w kontekście kontradyktoryjnej rozprawy, wzmacnia rolę końcowego zapoznawania się stron i ich procesowych przedstawicieli z materiałami sprawy. Oznacza ono, że policjant przed podjęciem decyzji o zamknięciu postępowania, w sprawach, w których planowane będzie skierowanie do sądu aktu oskarżenia, wniosku o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosku o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego środków zabezpieczających, będzie dokonywał, w porozumieniu z prokuratorem, swoistej segregacji (selekcji) materiałów postępowania przygotowawczego, by dysponować odpowiednią informacją, którą będzie przekazywał zapoznającym się z materiałami sprawy. Ale o formalnym i praktycznym aspekcie tego rozwiązania w następnym numerze „Policji 997”.

insp. w st. sp. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista w Biurze Służby Kryminalnej KGP

¹ Postanowienie SN III KKN 44/01.
² Jeżeli nie wskazano innej podstawy prawnej, przepisy w nawiasach oznaczają odpowiednie artykuły ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego.
³ Wyrok SN III KK 380/05.
⁴ Ryszard A. Stefański, Czynności przedstawienia zarzutów, Prokuratura i Prawo 7–8, 2013, str. 20 i następne.
⁵ Wymóg ogłoszenia postanowienia podejrzanemu zawęża zakres tego pojęcia do podania go do wiadomości podejrzanemu, poinformowania go o treści postanowienia. Ogłoszenie może nastąpić przez jego odczytanie przez policjanta. Wyraz „ogłosić” akcentuje aktywną rolę policjanta, a w związku z tym nie spełnia wymogu ogłoszenia przekazania podejrzanemu postanowienia po to, by sam je odczytał. Nie ma jednak przeszkód, by podejrzanemu umożliwić osobiste zapoznanie się z treścią postanowienia przez jego przeczytanie.
⁶ Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 30 maja 2014 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego w postępowaniu karnym (Dz.U., poz. 761).
⁷ Ryszard A. Stefański, Końcowe zapoznanie z materiałami postępowania przygotowawczego w świetle noweli z 27 września 2013 r., Prokuratura i Prawo 1, 2015, str. 92 i następne.
⁸ Ustawodawca określił minimalny termin (7 dni), który musi być respektowany przez organ procesowy w każdym przypadku.
⁹ Wraz z wnioskiem (art. 335 par. 1) przekazuje się do sądu wszystkie materiały z postępowania przygotowawczego.
¹⁰ Prawo do zapoznania się z materiałami postępowania powinno mieścić się w granicach uzasadnionych rzeczowymi potrzebami tej czynności. Czas trwania zapoznawania się będzie zależeć od obszerności materiału dowodowego w postępowaniu. Inne kryteria to indywidualne zdolności percepcyjne zapoznających się, związane np. z ich wykształceniem lub stanem zdrowia.  Aby uprawnienie procesowe zrealizować, należy zapewnić zapoznającym się odpowiednie warunki do tego zapoznania się, a więc odpowiednie pomieszczenie w siedzibie Policji.
¹¹ Wykonanie czynności wskazanych we wniosku powinno odbywać się zgodnie z zasadami realizacji wniosków dowodowych, zawartymi w art. 170 par. 3 k.p.k.


Zobacz także:
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 6) (nr 118/01.2015)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 5) (nr 117/12.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 4) (nr 116/11.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 3) (nr 115/10.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 2) (nr 114/09.2014)
Zmiany w postępowaniu przygotowawczym (cz. 1) (nr 113/08.2014)