Problemy związane z osobami nieletnimi, a w szczególności doprowadzanie (konwojowanie) przez Policję nieletnich, którzy zostali ujęci w wyniku prowadzonych działań poszukiwawczych, do placówek wychowawczych czy też sprawowania nad nimi opieki do czasu przekazania ich przedstawicielowi placówki wychowawczej wielokrotnie były sygnalizowane nie tylko przez Policję, ale i sądy czy prokuraturę. Brak spójnych i pełnych regulacji w zakresie problematyki nieletnich powodował, że nie było jasne, gdzie może nieletni przebywać do czasu odebrania go przez dyrektora ośrodka (co zazwyczaj trwa do 48 godzin) oraz jak wygląda kwestia konwojowania nieletniego przez Policję. Brakowało i nadal brakuje bowiem placówek interwencyjnych, które przejmowałyby opiekę nad nieletnim po jego zatrzymaniu w trakcie ucieczki z młodzieżowego ośrodka wychowawczego lub młodzieżowego ośrodka socjoterapii przed przekazaniem dyrektorowi ośrodka. Stąd konieczność organizowania konwojów niejednokrotnie podyktowana była (jest) nie tyle brakiem uregulowań prawnych, ale i placówek, pozwalających na czasowe zapewnienie opieki takim uciekinierom, co przekładało się bezpośrednio na koszty ponoszone przez Policję.
NIELETNI W PID
Dotychczasowe przepisy dotyczące umieszczania nieletnich4 w policyjnej izbie dziecka na mocy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich były niewystarczające w stosunku do potrzeb praktyki związanej z koniecznością sprawnego prowadzenia postępowania względem nieletnich5. Zgodnie z nadal obowiązującą treścią art. 40. par. 1. upn, jeżeli jest to konieczne ze względu na okoliczności sprawy, Policja może zatrzymać, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka nieletniego, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił czyn karalny, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów tego czynu, albo gdy nie można ustalić tożsamości nieletniego. Zatrzymanego nieletniego informuje się natychmiast o przyczynach zatrzymania, o prawie do złożenia zażalenia, o którym mowa w art. 38, i o innych przysługujących mu prawach. Policja niezwłocznie zawiadamia rodziców lub opiekunów nieletniego o zatrzymaniu. O zatrzymaniu nieletniego należy niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin od chwili zatrzymania, zawiadomić właściwy sąd rodzinny. Zatrzymanego nieletniego należy natychmiast zwolnić i przekazać rodzicom lub opiekunom, jeżeli: ustanie przyczyna zatrzymania; poleci to sąd rodzinny; nie został zachowany termin 24 godzin; w ciągu 72 godzin od chwili zatrzymania nie ogłoszono nieletniemu postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub tymczasowym umieszczeniu w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo w zakładzie lub innej placówce. W policyjnej izbie dziecka można również umieścić nieletniego w trakcie samowolnego pobytu poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym na czas niezbędny do przekazania nieletniego właściwemu zakładowi, nie dłużej jednak niż na 5 dni.
NOWE ROZWIĄZANIA
Z uwagi na rosnącą liczbę spraw sądowych związanych z różnymi przejawami demoralizacji nieletnich oraz konieczność stałego podnoszenia poziomu sprawności postępowania dostrzeżono konieczność nowelizacji upn. Obydwie nowelizacje w tym zakresie dotyczą wybranych kwestii, a mianowicie: zasad umieszczenia nieletniego w schronisku, podmiocie wychowawczym, leczniczym i innych (zmiana art. 6 pkt 9, 11; art. 12; art. 25a § 2; art. 32 § 3; art. 80 § 1; art. 82 § 1; art. 95a § 8; art. 26; art. 30 § 5; art. 32 § 2; art. 66 § 1; art. 68; art. 70 § 2; art. 72; art. 73 § 1; art. 74 § 3; art. 76 § 1; art. 77 § 1; art. 81; art. 95a § 1 pkt 5 oraz c § 1)6, zlecania opinii w sprawach nieletnich (zmiana art. 25 par. 1 i 2); umieszczania nieletnich w policyjnej izbie dziecka (zmiana art. 40 par. 2, 6 i 77 oraz dodanie art 40a); katalogu praw i obowiązków kuratora wykonującego nadzór nad nieletnim oraz ryczałtu za wykonywanie nadzoru przez podmioty społeczne, wynikającego z kosztów ponoszonych przez te podmioty (dodanie art. 70a–70e) oraz tworzenia hosteli, jako formy probacji dla nieletnich, którzy po opuszczeniu placówki nie mogą powrócić do domu rodzinnego (dodanie art. 90a–90c). Nowe rozwiązania usprawnią postępowanie w sprawach nieletnich i przyczynią się do efektywniejszego procesu wychowawczego i resocjalizacji nieletnich.
Wynikiem uwzględnienia postulatów środowisk sędziowskiego i policyjnego jest treść nowego przepisu art. 40 oraz 40a. Zdarzało się bowiem w praktyce, że art. 40 upn był rozumiany rozszerzająco, a to ze względu na istniejące trudności wynikające z braku w systemie ośrodków resocjalizacyjnych, w których możliwe byłoby tymczasowe umieszczanie nieletnich, z jednej strony – w celu sprawnego prowadzenia postępowania wobec nieletniego, a z drugiej – w celu powstrzymania procesu pogłębiania się demoralizacji nieletniego.
Znowelizowane przepisy pozwolą na umieszczanie w policyjnej izbie dziecka nieletniego na czas uzasadnionej przerwy w konwoju nie dłużej niż na 24 godziny oraz na polecenie sądu na czas niezbędny do wykonania czynności nieprzekraczającej 48 godzin8. Jednocześnie każda sytuacja umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka na podstawie tego przepisu podlega kontroli sądu rodzinnego (znowelizowany art. 77 § 1 upn). Wobec braku zarządzenia sędziego policja zawiadamia sąd rodzinny o umieszczeniu nieletniego w policyjnej izbie dziecka, a jeżeli sąd ten wyda stosowne zarządzenie, kierownik policyjnej izby dziecka niezwłocznie zwalnia nieletniego.
Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w szczególności wskazując organ odpowiedzialny za kierowanie nieletnich do odpowiednich placówek i uwzględniając sprawność postępowania, konieczność zapewnienia bezpieczeństwa tych placówek, właściwych warunków pobytu nieletnich i przestrzegania ich praw.
KONTROWERSJE
Kilka z proponowanych rozwiązań, m.in. umieszczenie w policyjnych izbach dziecka wychowanków, którzy samowolnie oddalili się z młodzieżowego ośrodka wychowawczego lub młodzieżowego ośrodka socjoterapii (placówki opiekuńcze), wywołało kontrowersje9. Policyjna izba dziecka jest bowiem placówką izolacyjną, zapewniającą doraźną opiekę nieletnim, którzy weszli w konflikt z prawem (są podejrzani o popełnienie czynu karalnego) lub samowolnie przebywają poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym. Umieszczenie nieletniego w policyjnej izbie dziecka traktowane jest jako swoisty środek pozbawienia wolności, stosowany ostatecznie wobec dzieci, które popełniły czyn karalny. Dotychczas, zgodnie z art. 40 par. 7 upn, w policyjnej izbie dziecka można umieszczać nieletniego w trakcie samowolnego pobytu poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym. Zgodnie z nowelą wynikającą z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w policyjnej izbie dziecka można również umieścić nieletniego w trakcie samowolnego pobytu również poza młodzieżowym ośrodkiem wychowawczym na czas niezbędny do przekazania nieletniego właściwemu zakładowi, nie dłużej jednak niż na 5 dni.
W projektowanych zmianach proponowano, aby można było umieszczać w policyjnej izbie dziecka również nieletniego przebywającego poza młodzieżowym ośrodkiem socjoterapii10. Propozycja ta nie została przyjęta, gdyż, jak wynika z opinii do projektów zmian, umieszczanie w policyjnych izbach dziecka wychowanków młodzieżowych ośrodków socjoterapii, którzy samowolnie oddalili się z placówki, byłoby niezgodne z aksjologią obowiązującego systemu opieki nad dzieckiem i budziło sprzeciw organizacji działających na rzecz dzieci ze względu na sprzeczność ze standardami opieki i postępowania z nieletnimi określonymi w aktach prawa międzynarodowego i dokumentach organizacji międzynarodowych (m.in. konwencja o prawach dziecka, reguły pekińskie, wskazania rijadzkie), zgodnie z którymi zachowania problemowe młodzieży powinny być załatwiane przez stosowanie środków ochronnych, m.in. przez efektywne wspieranie rodziców lub opiekunów, oraz środków zmierzających do usunięcia przyczyn tych zachowań11.
ALEKSANDRA WENTKOWSKA
1 ustawą z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Dz.U. 2011.149.887.
2 ustawą z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Dz.U. 2011 nr 191, poz. 1134.
3 K. Gromek, Opinia prawna do senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (druk 4171) 8 lipca 2011 r.
4 ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178 oraz z 2011 r. nr 112, poz. 654 i nr 149, poz. 887, dalej w skrócie upn. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
– zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
– postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
– wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
5 W uzasadnieniu do nowelizacji czytamy, że „z danych statystycznych za 2009 rok wynika, że przybyło spraw nieletnich w postępowaniu wyja-
śniającym (około 95 000 – wzrost o 8,8% w stosunku do roku 2004) i w postępowaniu opiekuńczo
-wychowawczym (około 60 000 – wzrost o 15,3% w stosunku do roku 2004), a ubyło w postępowaniu poprawczym (1570 – spadek o 37% w stosunku do 2004 roku). Za zmianą upn przemawia także konieczność ciągłego podnoszenia poziomu sprawności postępowania i zapewnienia skuteczności procesu wychowawczego.
6 Wprowadzone ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
7 Zatrzymanego nieletniego należy natychmiast zwolnić i przekazać rodzicom lub opiekunom, jeżeli m.in. w ciągu 72 godzin od chwili zatrzymania nie ogłoszono nieletniemu postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub tymczasowym umieszczeniu w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawodowej albo w zakładzie lub placówce, o których mowa w art. 12.
8 Art. 40a. § 1. Nieletniego można również umieścić w policyjnej izbie dziecka:
1) na czas uzasadnionej przerwy w konwoju, lecz nie dłużej niż na 24 godziny;
2) na polecenie sądu na czas niezbędny do wykonania czynności nieprzekraczający 48 godzin.
§ 2. W wypadku, o którym mowa w § 1 pkt 1, Policja może umieścić nieletniego w policyjnej izbie dziecka bez zarządzenia sądu rodzinnego, zawiadamiając o tym sąd, na obszarze którego właściwości znajduje się policyjna izba dziecka. Na zarządzenie sądu kierownik policyjnej izby dziecka niezwłocznie zwalnia nieletniego.
§ 3. W wypadku, o którym mowa w § 1 pkt 2, można zatrzymać nieletniego, jeżeli jest to niezbędne do umieszczenia go w policyjnej izbie dziecka.
§ 4. Na postanowienie sądu, o którym mowa w § 1 pkt 2, przysługuje zażalenie.
9 J. Szymańczak, Opinia merytoryczna do senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich – druk 4171
10 propozycja nowelizacji art. 40 § 7 zawarta w projekcie ustawy z o zmianie ustawy o postępowaniu
11 Inne wątpliwości zgłoszone przez przedstawiciela Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka dotyczyły problemu proporcjonalności rozszerzenia katalogu przesłanek umożliwiających umieszczenie w policyjnej izbie dziecka, czy też wniesienia zażalenia jedynie w sytuacji, gdy umieszczenie związane jest poleceniem sądu w związku z wykonaniem czynności nieprzekraczającym 48 godzin – art. 40 § 4 ustawy. Pozostawienie tej sytuacji bez kontroli sądu będzie oznaczało, że ocena zasadności przerwy w konwoju i umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka na czas nie dłuższy niż 24 godziny, będzie pozostawała w gestii funkcjonariuszy policji bez jakiejkolwiek kontroli sądu (zob. A. Sakowicz, Opinia prawna o projekcie zmiany ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, druk 4171, 8 lipca 2011 r.).