Na synagodze w Orli umieszczono faszystowskie napisy. W gminie Puńsk, zamieszkiwanej przez mniejszość litewską, zamazano białą i czerwoną farbą litewskie nazwy na dwujęzycznych polsko litewskich tablicach, zniszczono też pomnik. Próbowano podpalić Centrum Kultury Muzułmańskiej w Białymstoku. W Jedwabnem zbezczeszczono pomnik upamiętniający mord Żydów dokonany 70 lat temu z inspiracji Niemców przez grupę ich polskich sąsiadów. Grupa około 30 osób zakłócała też Marsz Jedności w Białymstoku, który miał być formą sprzeciwu wobec tych ataków.

NAWOŁYWANIE DO NIENAWIŚCI – art. 256 k.k.

Przestępstwo określone w art. 256 par. 1 realizuje zobowiązania wynikające z licznych dokumentów międzynarodowych, w szczególności z art. 20 ust. 2 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ, wymagającego od sygnatariuszy, aby popieranie nienawiści narodowej, rasowej lub wyznaniowej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, było ustawowo zakazane pod groźbą kary.

W przepisie zostały użyte określenia „faszyzm”, „totalitaryzm” i „komunizm”.

Faszyzm jako ruch i ideologia ukształtował się we Włoszech. Wyróżnia się trzy cechy ideologii faszystowskiej: nacjonalizm o charakterze antyindywidualistycznym, stawiający dobro kolektywu ponad dobrem jednostki; idea wodzostwa, oznaczająca przywództwo jednostki z odrzuceniem zasady wyboru i podkreśleniem wartości nominacji lub samokreacji; podporządkowanie państwu całości stosunków społecznych, możliwość ingerencji państwa we wszystkie, nawet najbardziej prywatne dziedziny życia człowieka.

Totalitaryzm to system polityczny, w którym wszystkie zachowania społeczne są kontrolowane przez arbitralną władzę państwową, realizującą zamkniętą i niepodlegającą ocenie wizję ideologiczną, która wcielana jest w życie za pomocą wykorzystywanego na masową skalę terroru.

Komunizm to ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań do osiągnięcia tego celu; w teorii marksistowskiej najwyższa, bezklasowa forma organizacji społecznej, następująca po kapitalizmie.

PUBLICZNY CHARAKTER ZACHOWANIA SPRAWCY

Warunkiem karalności propagowania faszystowskiego lub totalitarnego ustroju państwa jest publiczny charakter zachowania sprawcy, a zatem propagowanie wobec większej, bliżej nieokreślonej liczby osób. Propagowanie faszyzmu czy innego ustroju totalitarnego na zamkniętym spotkaniu towarzyskim nie wypełnia ustawowych znamion tego przestępstwa (A. Marek, Kodeks karny, Komentarz, s. 538).

„Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego” (uchwała SN z 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, OSNKW 2002, nr 5–6, poz. 32). Wykładnia językowa prowadzi do wniosku, że propagowanie w rozumieniu art. 256 k.k. oznacza każde publiczne zachowanie, które stanowi upowszechnianie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, podjęte w celu przekonania do niego.

W piśmiennictwie uważa się, że propagowanie, w rozumieniu przepisu art. 256 k.k., to szerzenie wiedzy o totalitarnym ustroju państwa i popieranie go, zachęcanie do wprowadzenia tego właśnie ustroju, podkreślanie jego zalet i przemilczanie wad. Nie stanowi propagowania, w rozumieniu tego przepisu, samo prezentowanie zasad takiego ustroju, pozbawione angażowania się po jego stronie, cytowanie i publikowanie artykułów i książek autorów gloryfikujących lub propagujących taki ustrój, jeżeli ich publikacja miała inne cele niż jego propagowanie – tym bardziej, gdy jest to połączone z krytycznym komentarzem, a także, gdy prezentowanie takiego ustroju ma służyć jedynie manifestacji osobistych poglądów, a nie przekonywaniu kogokolwiek.
Nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość to sianie nienawiści, czyli silnej niechęci, wrogości do innej osoby czy osób. Nawoływanie to namawianie, zachęcanie, skłanianie, podburzanie, podżeganie, bez względu na to, czy nawoływanie odniosło skutek.

Przestępstwo z art. 256 par. 2 k.k. ma charakter wieloodmianowy. Czynność sprawcza polega na produkowaniu (wykonaniu czynności technicznych i organizacyjnych), utrwalaniu, sprowadzaniu, nabywaniu (również nieodpłatnym), przechowywaniu, posiadaniu, prezentowaniu, przewożeniu lub przesyłaniu (w tym przez internet) wskazanych w przepisie przedmiotów.
Przedmiotem czynności wykonawczej są druki, nagrania lub inne przedmioty, zawierające treść określoną w par. 1 (czyli propagującą faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołującą do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość) albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.

Przestępstwa z par. 1 i 2 mają charakter powszechny i bezskutkowy (formalny), są bowiem dokonane z chwilą ukończenia samego czynu. Jest to przestpstwo umyślne, które może być popełnione jedynie w zamiarze bezpośrednim, przy czym w par. 2 w grę wchodzi szczególna postać zamiaru bezpośredniego – dolus coloratus (z uwagi na użycie określenia „w celu”).
Możliwe jest wystąpienie rzeczywistego właściwego zbiegu przepisów między przepisem art. 256 a innymi przepisami rozdziału XXXII (np. z art. 254, 255, 257, 261).

NIEZGODNE Z KONSTYTUCJĄ

Funkcjonowanie art. 256 par. 2 k.k. powodowało istotne problemy natury praktycznej. W większości państw w ogóle nie istnieje odpowiednik przepisu art. 256 par. 2 polskiego kodeksu karnego, a w wielu krajach legalnie działają partie komunistyczne. Takie postacie jak Lenin, Marks, Engels czy Che Guevara niewątpliwie mogą zostać uznane za symbole komunistyczne. Szczególne problemy mogą dotyczyć powszechnie obecnego w popkulturze Che Guevary, którego podobizna jest eksponowana na koszulkach, papierosach czy innych wyrobach. Nie budzi również wątpliwości, że Che Guevara istnieje w szerokiej świadomości społeczeństw w wielu krajach na świecie. Dla jednych jest uosobieniem pewnej idei (komunistycznej) czy drogi życiowej, dla innych stanowi jedynie znak graficzny. Można sądzić, że znaczna część odbiorców już w ogóle nie utożsamia Che Guevary z jego życiem i dokonaniami, jak również z ideologią komunistyczną, a niektórzy w ogóle nie wiedzą, kim był naprawdę. Współcześnie mit Che Guevary jest przede wszystkim towarem na rynku oderwanym od jego pierwotnego znaczenia. W Polsce jednak – po 8 czerwca 2010 r. – na przykład noszenie koszulki z podobizną Che Guevary mogło implikować odpowiedzialność karną z art. 256 par. 2 k.k.

Z dniem 3 sierpnia 2011 roku art. 256 par. 2 k.k. wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 19 lipca 2011 r. – sygn. akt K 11/10 (Dz.U., 2011, nr 160, poz. 964), w części obejmującej wyrazy albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej został uznany za niezgodny z art. 42 ust. 1 w zw. z art. 54 ust. 1 i art. 2 Konstytucji RP.

WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ

W par. 3 art. 256 k.k. mamy do czynienia z wyłączeniem odpowiedzialności karnej, w przypadku gdy sprawca czynu zabronionego określonego w par. 2 dopuszcza się go w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. Oznacza to, że nie będzie odpowiadał za przestępstwo z art. 256 par. 2 przykładowo malarz utrwalający (w celach artystycznych) wizerunek np. Lenina czy Stalina; nauczyciel prezentujący uczniom w czasie lekcji historii filmy propagujące faszyzm; kolekcjoner zbierający odznaki czy ordery z wizerunkami liderów ruchu komunistycznego czy nauczyciel akademicki gromadzący analogiczne materiały w związku z przygotowywaną publikacją naukową.

PUBLICZNE NARUSZENIE PRAW I WOLNOŚCI OBYWATELSKICH – art. 257 k.k.

Przestępstwo to charakteryzuje się głównym i ubocznym przedmiotem ochrony.

Głównym przedmiotem ochrony są prawa i wolności obywatelskie przysługujące osobom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ubocznym zaś – cześć oraz nietykalność cielesna człowieka.

Przestępstwo ma charakter powszechny i jego podmiotem może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Ma charakter wieloodmianowy, ponieważ zachowanie sprawcy polega na znieważaniu względnie na naruszaniu nietykalności cielesnej.

Określenie „znieważa” występuje tu w tym samym znaczeniu co w art. 216 k.k., czyli obrażenie jakiejś osoby niestosowną wypowiedzią, naruszenie w ten sposób jej czci i godności. Wypowiedź musi mieć obiektywnie charakter znieważający, a nie tylko być taką w subiektywnym przekonaniu ofiary. Należy tu również uwzględniać lokalne znaczenie poszczególnych słów, które mogą mieć w danej społeczności charakter obraźliwy.

Określenie „narusza nietykalność cielesną” występuje w identycznym znaczeniu co w art. 217 k.k. Naruszeniem nietykalności cielesnej będzie także umyślne potrącenie kogoś na przykład ręką czy barkiem, które nie pozostawi żadnych śladów na ciele.
Przestępstwo ma charakter bezskutkowy i jest popełnione z chwilą ukończenia samego czynu. Przedmiotem bezpośredniego działania przy znieważaniu jest grupa ludności względnie poszczególna osoba. W przypadku naruszenia nietykalności cielesnej ustawa mówi wprawdzie o innej osobie, ale oba ostatnie pojęcia są tożsame.
Przez grupę ludności należy rozumieć co najmniej trzy osoby. Znieważenie mniejszej liczby osób mieścić się będzie w kategorii poszczególna osoba.

We wszystkich odmianach przestępstwa przedmiotem bezpośredniego działania będzie dowolny, znieważony lub którego nietykalność cielesną naruszono, człowiek. Ustawa wymaga, by znieważenie nastąpiło publicznie. Znaczenie tego określenia jest takie samo, jak w przypadku przestępstwa z art. 256 k.k. Znieważenie, które jest niepubliczne, może powodować odpowiedzialność na podstawie art. 216, nie zaś na podstawie art. 257.

Przestępstwo ma we wszystkich odmianach charakter umyślny. Znieważenie może nastąpić z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym (np. sprawca, wypowiadając się publicznie na wiecu, używa słów, co do których przypuszcza, że mogą mieć obraźliwy charakter dla określonej grupy etnicznej).

Naruszyć nietykalność drugiej osoby można również w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym (np. sprawca machając ręką przed twarzą drugiej osoby godzi się z tym, że w pewnym momencie może ją uderzyć). Zamiar sprawcy co do każdej postaci przestępstwa musi być ściśle związany z powodem, którym jest przynależność narodowa, etniczna, rasowa, wyznaniowa lub bezwyznaniowość ofiary. Działanie sprawcy z innych powodów nie pozwala na skazanie z art. 257 k.k. Przepis art. 257 ma charakter szczególny w stosunku do art. 216 i 217, z tego też względu nie jest możliwy właściwy zbieg tych przepisów (art. 11 k.k.).

Natomiast możliwy jest właściwy zbieg przepisów art. 257 z art. 148, 155, 156 par. 1 lub art. 157 par. 1 (w zależności od spowodowanych skutków). Również możliwy jest zbieg przepisów między omawianym przepisem a art. 158, 159 lub 160 k.k.

mł. insp. dr Janusz Bryk
Instytut Prawa i Administracji
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie

Art. 256
Par. 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Par. 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w par. 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.
Par. 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w par. 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.
Par. 4. W razie skazania za przestępstwo określone w par. 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w par. 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

Art. 257. Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.