U jego podstaw leży potrzeba szybkiej reakcji na szczególnie uciążliwe społecznie – w ocenie ustawodawcy – wykroczenia lub ze względu na określone cechy sprawców, które mogą utrudniać procedowanie w trybie zwykłym.
Postępowanie to stosuje się do osób niemających stałego miejsca zamieszkania lub miejsca stałego pobytu albo przebywających jedynie czasowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (bez względu na ich obywatelstwo), jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwyczajnym będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione, a także wobec sprawców wykroczeń o charakterze chuligańskim lub gdy inna ustawa tak stanowi. Nie stosuje się go do sprawców podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.
Tryb przyspieszony nie jest obligatoryjny wobec osób, które nie mają stałego miejsca zamieszkania lub miejsca stałego pobytu albo przebywają jedynie czasowo na terytorium RP i nie należy go stosować, gdy brak przesłanek uzasadniających obawę, że rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwyczajnym będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione. Należy przy tym pamiętać, że brak stałego miejsca zamieszkania lub stałego pobytu nie może być utożsamiany jedynie z niedopełnieniem wymogów formalnych związanych z obowiązkiem meldunkowym.
WYKROCZENIA CHULIGAŃSKIE
Czyny podlegające rozpoznaniu w postępowaniu przyspieszonym możemy podzielić na dwie grupy, tj. wykroczenia chuligańskie i wykroczenia, które konkretnie wskazuje ustawa.
Zgodnie z definicją zawartą w art. 47 par. 5 k.w. charakter chuligański mają wykroczenia polegające na umyślnym godzeniu w porządek lub spokój publiczny albo umyślnym niszczeniu lub uszkadzaniu mienia, jeżeli sprawca działał publicznie, oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego.
Zatem wykroczenie chuligańskie można popełnić jedynie z winy umyślnej i musi ono godzić przynajmniej w jedno z dóbr wymienionych przez ustawodawcę, tj. porządek publiczny, spokój publiczny lub prawo własności. Przy czym naruszenie prawa własności następuje w ściśle określony sposób przez niszczenie lub uszkadzanie mienia.
Drugim niezbędnym warunkiem, jaki musi zostać spełniony, aby czyn mógł zostać uznany za wykroczenie chuligańskie, jest publiczne działanie sprawcy. Przez działanie „publiczne” rozumiemy takie postępowanie, gdy ze względu na jego miejsce lub okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca, mając świadomość tej możliwości, co najmniej się na to godzi1.
Trzecim warunkiem jest działanie w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu. ,,O braku powodu do działania mówimy wtedy, gdy nie istnieje świadomy, racjonalny motyw działania, gdy działaniu brak wszelkich racji. W wypadkach takich sam sprawca nie umie często wyjaśnić, dlaczego podjął działanie w sytuacji, w której nikt go nie sprowokował, ani nie istniały inne okoliczności tłumaczące jego reakcję. O powodzie zupełnie błahym należy mówić wówczas, gdy zachodzi oczywista nieadekwatność reakcji sprawcy do przyczyny zewnętrznej powodującej działanie, gdy cel, w jakim sprawca działa, nie usprawiedliwia – w rozumieniu powszechnym – w jakimś istotniejszym stopniu drastyczności środków podjętych przez sprawcę dla jego osiągnięcia. Sprawcą powoduje tu często nielicząca się z wymaganiami współżycia chęć agresywnego wyładowania się, wyrządzająca szkodę współobywatelowi, organowi państwowemu lub instytucji”2.
W praktyce kryteria wykroczenia chuligańskiego mogą spełniać czyny określone w artykułach kodeksu wykroczeń: art. 51 – zakłócenie spokoju lub porządku publicznego; art. 67 – uszkadzanie ogłoszeń, afiszy lub plakatów; art. 74 – niszczenie znaków ostrzegających o grożącym niebezpieczeństwie; art. 81 – niszczenie urządzeń służących do ochrony brzegów; art. 85 – niszczenie urządzeń ostrzegawczych lub zabezpieczających; art. 124 – niszczenie cudzej rzeczy; art. 143 – uszkadzanie urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego; art. 144 – uszkadzanie drzew lub krzewów stanowiących zadrzewienie przydrożne lub ochronne.
WYKROCZENIA NA IMPREZACH MASOWYCH
Jedyną ustawą, poza kodeksem postępowania w sprawach o wykroczenia, która stanowi o stosowaniu postępowania przyspieszonego, jest ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych z 20 marca 2009 r. (Dz.U. z 2009 r. nr 62, poz. 504). Ustawa ta weszła w życie z dniem 1 sierpnia 2009 r., z tym że art. 13 ust. 1 – w zakresie dotyczącym meczów piłki nożnej organizowanych poza ramami ligi zawodowej –wchodzi w życie z dniem 1 sierpnia 2010 r.
Na mocy art. 63 ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych postępowanie przyspieszone prowadzi się w sprawach o wykroczenia określonych w jej art.: 54 – niewykonanie polecenia porządkowego służb porządkowych lub informacyjnych; art. 55 – niewykonanie polecenia wydanego przez Policję lub Żandarmerię Wojskową w miejscu i w czasie trwania imprezy masowej; art. 56 – posiadanie na imprezie masowej napojów alkoholowych; art. 57 – wbrew obowiązkowi nieprzekazanie informacji dotyczącej bezpieczeństwa imprezy masowej albo przekazanie informacji nieprawdziwej.
WYKROCZENIA ŻOŁNIERZY
W bieżącym roku ustawa z 5 grudnia 2008 roku o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 nr 237, poz. 1651) wprowadziła istotne zmiany w zakresie sposobu postępowania wobec sprawców wykroczeń, którzy są żołnierzami. Zmiany te – zgodnie ze znowelizowanym art. 10 k.p.o.w. – umożliwiają stosowanie trybu przyspieszonego wobec żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, gdyż podlegają oni orzecznictwu sądów wojskowych jedynie w przypadku popełnienia wykroczenia: przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi; podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, w obrębie obiektu wojskowego lub wyznaczonego miejsca przebywania, na szkodę wojska lub z naruszeniem obowiązku wynikającego ze służby wojskowej; za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, w rozumieniu ustawy z 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa; przez żołnierzy sił zbrojnych państw obcych przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz członków ich personelu cywilnego, jeżeli pozostają w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, o ile ustawa lub umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, nie stanowi inaczej.
UJĘCIE, ZATRZYMANIE, ROZPRAWA
Przy spełnieniu opisanych warunków dla wdrożenia procedury postępowania przyspieszonego konieczne jest ujęcie sprawcy na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia, a następnie niezwłoczne doprowadzenie go do sądu. W celu doprowadzenia sprawcy do sądu Policja może go zatrzymać na czas do 48 godzin liczony od chwili jego ujęcia.
Jednakże zatrzymanie nie jest obligatoryjne i można od niego odstąpić (odstępując od przymusowego doprowadzenia do sądu), zobowiązując sprawcę do stawienia się w sądzie w wyznaczonym czasie i miejscu. W myśl art. 71 par. 4 k.p.o.w. w razie nieusprawiedliwionej nieobecności obwinionego, któremu doręczono wezwanie na rozprawę, przeprowadza się ją zaocznie, chociażby sprawca nie był przesłuchany w toku czynności wyjaśniających, chyba że sąd uzna jego udział za konieczny i rozprawę odroczy, po ewentualnym przeprowadzeniu postępowania dowodowego, w szczególności po przesłuchaniu świadków, którzy stawili się na rozprawę. Jeżeli jednak obecność obwinionego jest konieczna, a nie stawił się on bez usprawiedliwienia, sąd może zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie przez Policję.
W celu zabezpieczenia stawiennictwa obwinionego można zatrzymać mu paszport lub inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy i wraz z wnioskiem o ukaranie przekazać go sądowi. Wzór pokwitowania określa załącznik nr 7 do Zarządzenia nr 323 Komendanta Głównego Policji z 26 marca 2008 roku w sprawie metodyki wykonywania przez Policję czynności administracyjno‑porządkowych w zakresie wykrywania wykroczeń oraz ścigania ich sprawców.
W razie odstąpienia od zatrzymania mogą pojawić się wątpliwości dotyczące interpretacji terminu „niezwłocznie” – określającego czas, w którym sprawca wykroczenia powinien zostać doprowadzony do sądu. Uwzględniając cel stosowania trybu przyspieszonego wydaje się, że termin stawiennictwa do sądu powinien być wyznaczony tak, aby mieścił się w granicach 48 godzin3.
WNIOSEK O UKARANIE
Wniosek o ukaranie złożony przez organ Policji w postępowaniu przyspieszonym może być ograniczony do wskazania: imienia i nazwiska oraz adresu obwinionego, a także innych danych niezbędnych do ustalenia jego tożsamości; określenia zarzucanego obwinionemu czynu ze wskazaniem miejsca, czasu, sposobu i okoliczności jego popełnienia; wskazanie dowodów; imienia i nazwiska oraz podpisu sporządzającego wniosek; wskazania przepisów, pod które zarzucany czyn podpada, oraz pokrzywdzonych, o ile takich ujawniono. Wniosek ten może być także złożony ustnie do protokołu.
Należy pamiętać, że w postępowaniu przyspieszonym stosuje się przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy rozdziału 15 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia nie stanowią inaczej. Andrzej Skowron wypowiedział się w tej kwestii następująco: „Ponieważ postępowanie przyspieszone jest trybem zredukowanym II stopnia, dlatego przepisy postępowania zwyczajnego mają zastosowanie tylko w tych przypadkach, w których nie wchodzą w grę uregulowania szczególne (...) Nie wyklucza to oczywiście, że organy uprawnione do występowania z wnioskiem o ukaranie mogą przeprowadzić określone dowody, a w szczególności przesłuchać domniemanego sprawcę wykroczenia (...) prawo obwinionego do obrony zostaje w znacznym stopniu ograniczone, ale również pokrzywdzony, jeżeli nie stawi się na rozprawę, nie będzie mógł się domagać, by dopuszczono go do udziału w postępowaniu na prawach strony. Oczywiście, obwiniony może korzystać z pomocy obrońcy z wyboru, i to już od momentu zatrzymania. Sąd ma też obowiązek zawiadomić go o miejscu i czasie rozprawy, jeżeli wie o jego ustanowieniu.
Teoretycznie także udział obrońcy z urzędu nie jest wykluczony, gdy obwinionego nie stać na obrońcę z wyboru. W sytuacji, gdy jest on niezbędny, sprawa w zasadzie nie będzie mogła toczyć się w trybie przyspieszonym. Rzadko bowiem istnieje możliwość przebadania obwinionego w tak krótkim czasie i wydanie opinii psychiatrycznej, a następnie ustanowienie obrońcy. Może powstać pytanie, czy jeżeli obwiniony nie zna języka polskiego, a sąd nie ma możliwości sprowadzić tłumacza, jest możliwe rozpoznanie sprawy w tym postępowaniu? I w tym przypadku na przeszkodzie stoją względy praktyczne. Poza tym brak jakichkolwiek innych powodów, by obwinionego pozbawić prawa występowania z tłumaczem, ponieważ sąd może zarządzić przerwę także jeszcze przed otwarciem przewodu sądowego, by go wezwać (...)”4.
W przypadku, kiedy zajdzie konieczność przerwania rozprawy na okres dłuższy niż 3 dni, sprawę rozpoznaje się dalej w postępowaniu zwyczajnym.
Jeżeli nawet zaistnieją wszystkie przesłanki uzasadniające wystąpienie z wnioskiem o ukaranie w postępowaniu przyspieszonym, nie stanowi to przeszkody w odstąpieniu od jego wdrożenia i zastosowania postępowania mandatowego, które również zapewnia szybką reakcję wobec sprawcy wykroczenia. Natomiast w przypadku, kiedy zaniechano ukarania sprawcy w postępowaniu przyspieszonym lub mandatowym (pomimo że były do tego podstawy), nie stanowi to żadnych przeszkód do skierowania wniosku o ukaranie i przeprowadzenia przed sądem postępowania zwyczajnego.
Zgodnie z par. 3 przywołanego zarządzenia nr 323 KGP, wobec sprawcy wykroczenia nakłada się grzywnę w drodze mandatu karnego kredytowanego lub gotówkowego albo kieruje się wniosek o ukaranie do sądu, jeżeli nie można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego.
Przesłanki postępowania przyspieszonego nie wykluczają możliwości zastosowania środków oddziaływania wychowawczego, o których mowa w art. 41 k.w. Jednakże z jednym podstawowym zastrzeżeniem, otóż zgodnie z par. 10 ust. 4 zarządzenia 323 nie stosuje się środków oddziaływania wychowawczego w przypadku wykroczeń, za które orzeka się środek karny oraz wykroczeńo charakterze chuligańskim. Wprawdzie przepis ten zgodnie z art. 87 Konstytucji RP nie jest źródłem prawa powszechnie obowiązującego, ale jest wiążący dla policjantów – co do zasad postępowania wobec sprawców wykroczeń – a jego nieprzestrzeganie może rodzić konsekwencje dyscyplinarne.
IRENEUSZ WOJEWODA
KATARZYNA KISZCZAK
Wydział Prewencji KWP w Lublinie
1 Por. uchwała Sądu Najwyższego z 20 września 1973 r. nr VI KZP 26/73
2 Kodeks karny – Bafia, Mioduski, Siewierski, t. I, s. 240
3 Tomasz Grzegorczyk, „Prokuratura i Prawo” 2002.1.38, Postępowanie szczególne w sprawach o wykroczenia, teza nr 4
4 Andrzej Skowron, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, LEX/Arche, 2007