W poprzednich artykułach zostało omówione znaczenie pojęcia „zajęcie zarobkowe” w takim kontekście, jakie nadaje mu orzecznictwo sądów administracyjnych. W związku z powyższym należy przyjąć, że zajęcie zarobkowe to każde zajęcie (czynności, działania), z którym ustawowo lub zwyczajowo łączy się otrzymanie określonej sumy pieniężnej lub innej gratyfikacji. Omówione zostały takie formy zajęcia zarobkowego, jak działalność gospodarcza, prowadzenie spółki cywilnej, a także najem i dzierżawa oraz prowadzenie gospodarstwa rolnego.
Należy podkreślić, że trudno stworzyć zamknięty katalog zdarzeń, które można zakwalifikować jako zajęcia zarobkowe poza służbą. Prawne aspekty życia społecznego są bowiem niezmiernie bogate, a ich zasób stale się powiększa. W tym artykule odniosę się do kwestii, która być może nie budziła dotychczas wielu kontrowersji, a mianowicie do wykonywania czynności członka zarządu spółdzielni i wspólnot oraz w organach fundacji.
SPÓŁDZIELNIE
Działalność spółdzielni reguluje ustawa z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2021 r. poz. 648). Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Już ta definicja wskazuje, że głównym zadaniem spółdzielni jest prowadzenie działalności gospodarczej w interesie swoich członków. Spółdzielnia posiada majątek, z tym że na mocy art. 4 majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków. Oczywiście nie oznacza to, że majątek ten należy w jakiś częściach do spółdzielców, ale że ma on charakter prywatny.
Spółdzielnie podlegają obowiązkowemu wpisowi do KRS. Z chwilą takiego wpisu spółdzielnia nabywa osobowość prawną. Członek spółdzielni ma prawo m.in. do: uczestniczenia w walnym zgromadzeniu lub zebraniu grupy członkowskiej, wybierania i bycia wybieranym do organów spółdzielni, a także udziału w nadwyżce bilansowej. Organami spółdzielni są: walne zgromadzenie albo zebranie grup członkowskich, rada nadzorcza oraz zarząd. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Podejmowanie decyzji niezastrzeżonych w ustawie lub statucie innym organom należy do zarządu. Członkiem zarządu może być zarówno osoba zatrudniona w spółdzielni (jako szczególnym podmiocie gospodarczym), jak też osoba powiązana ze spółdzielnią wyłącznie organizacyjnie, funkcjonalnie, a zatem niebędąca pracownikiem spółdzielni. Orzecznictwo opowiedziało się za możliwością świadczenia na rzecz spółdzielni w ramach członka zarządu na podstawie pozapracowniczych form zatrudnienia. Dotyczy to przede wszystkim możliwości świadczenia umów cywilnych, np. umowy zlecenia. Czy zatem każdorazowo świadczenie na rzecz spółdzielni w ramach członka zarządu musi mieć charakter odpłatny?
W przypadku, gdy podstawą nawiązania takiego stosunku jest umowa o pracę z członkiem spółdzielni, to oczywiście, że tak. Tu przepisy nie pozostawiają jakichkolwiek wątpliwości. Tym samym jest możliwa do zaistnienia sytuacja, gdy policjant będący członkiem jakiejś spółdzielni zostanie w niej zatrudniony jako członek zarządu. Bezwzględnie taka sytuacja wymaga jednak zgody przełożonego.
Czy jednakże jest możliwe świadczenie czynności członka zarządu bez wynagrodzenia? Powyższe zależy przede wszystkim od regulacji statutu spółdzielni. Załóżmy jednak, że przewiduje on taką sytuację. Zgodnie z art. 735 kc, jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Zatem, aby wykluczyć odpłatny charakter takiego świadczenia, niezbędne jest zawarcie jednoznacznego zapisu umowy zlecenia o wykonywaniu czynności członka zarządu bez wynagrodzenia. W innym przypadku wynagrodzenie takie będzie się należało. Przy czym należy przypomnieć, że zajęcie zarobkowe dotyczy także takich zdarzeń, za które co do istoty wynagrodzenie się należy, nawet jeśli policjant go nie odbierze.
Prowadzi to do konstatacji, że w gruncie rzeczy, aby móc świadczyć czynności jako członek zarządu na rzecz spółdzielni bez wynagrodzenia, nie jest wystarczające zawarcie umowy cywilnej, w której taki warunek zostanie zawarty. Jak zauważył bowiem Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 17 października 2019 r. sygn. akt I ACa 207/19: Odpłatność umowy zlecenia, jak też usług wskazanych w art. 750 kc, jest zasadą (art. 735 § 1 kc), od której wyjątki są ściśle reglamentowane i zawężająco opisywane w orzecznictwie i doktrynie. Z pewnością do takich wyjątków można zaliczyć grzecznościowy przewóz osób lub jakąkolwiek inną usługę motywowaną względami altruistycznymi, przy czym motywacja taka winna wynikać wprost z deklaracji bądź czytelnego zachowania zleceniobiorcy i nie może być dorozumiana. Oznacza to, że w praktyce to statut spółdzielni powinien przesądzać o tym, iż członek zarządu, który nie jest jednocześnie pracownikiem spółdzielni, wykonuje swoje czynności bez wynagrodzenia. Jeśli nie wprowadza on takiej regulacji, to należy poddać w wątpliwość możliwość odstąpienia od zasady ekwiwalentności świadczenia czynności w ramach członka zarządu spółdzielni.
WSPÓLNOTA MIESZKANIOWA
Odmienną konstrukcję od powyższej stanowi ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz. 11. z 2021 r. poz. 1048). Zgodnie z art. 20 ust. 1 tej ustawy jeżeli liczba lokali wyodrębnionych i lokali niewyodrębnionych jest większa niż trzy, właściciele lokali są obowiązani podjąć uchwałę o wyborze jednoosobowego lub kilkuosobowego zarządu. Zarząd kieruje sprawami wspólnoty mieszkaniowej i reprezentuje ją na zewnątrz oraz w stosunkach między wspólnotą a poszczególnymi właścicielami lokali, natomiast właściciel lokalu pełniący obowiązki członka zarządu może żądać od wspólnoty wynagrodzenia odpowiadającego uzasadnionemu nakładowi pracy. W tym przypadku zasadą jest nieodpłatność działania właściciela na rzecz wspólnoty w ramach członka zarządu. Dopiero na wyraźne żądanie takiego właściciela należy się wynagrodzenie.
Powyższe ma znaczenie w kontekście poczynionych wyżej ustaleń. Skoro uchylenie się od przyjęcia zapłaty lub wynagrodzenia w warunkach, w których świadczenia co do zasady mają charakter odpłatny, nie powoduje, że zajęcia te nie mają charakteru zarobkowego, to świadczenie bez wynagrodzenia w sytuacji, gdy jest to zasada, nie powoduje automatycznie, że mamy do czynienia z zajęciem zarobkowym. Jeśli więc statut wspólnoty mieszkaniowej nie przewiduje odpłatności za czynności zarządu podejmowane przez członka wspólnoty, to kierowanie sprawami wspólnoty mieszkaniowej i reprezentowanie jej na zewnątrz oraz w stosunkach między wspólnotą a poszczególnymi właścicielami lokali nie mają charakteru zajęcia zarobkowego. Taka sama sytuacja zaistnieje, gdy co prawda właściciel wystąpi z takim żądaniem, ale właściciele nie podejmą uchwały w tej mierze.
FUNDACJE
W ostatnich czasach wzrasta znaczenie fundacji. Realizowane przez nie cele nie zostały określone w sposób jednoznaczny. Ustawodawca w art. 1 ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 2020 r. poz. 2167) wskazuje przykładowo na takie obszary, jak służba zdrowia, kultura, nauka, sztuka, opieka, ochrona środowiska, ochrona zabytków. Różnorodność działań fundacji powoduje, że coraz więcej ludzi nie tylko zakłada fundacje, ale także działa w ich ramach.
Każda fundacja podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego, a podstawą jej działania jest statut. Określa on m.in. organy fundacji. Ustawa o fundacjach wymienia zasadniczo tylko zarząd jako organ kierujący jej działalnością oraz reprezentujący ją na zewnątrz. Przepisy powszechnie obowiązujące nie określają ani zasad wyboru na członka zarządu, ani charakteru prawnego, jaki łączy członka zarządu z fundacją. Jednakże mając na uwadze, że to zarząd, czyli jego członkowie działają de facto w imieniu i na rzecz fundacji (są piastunami organu, jakim jest zarząd), należy zauważyć, że stosunek na linii członek zarządu – fundacja musi mieć charakter prawny. Oznacza to konieczność zawarcia umowy, w której zostaną określone wzajemne prawa i obowiązki. Z punktu widzenia niniejszego artykułu najistotniejszym elementem takiej umowy jest kwestia wynagrodzenia. Trzeba podkreślić, że statut może przewidywać nieodpłatne wykonywanie zadań członka zarządu. W takim przypadku nie dojdzie do wykonywania przez policjanta zajęcia zarobkowego. Miarodajne będą tu zapisy statutu, który musi jednak w sposób jasny i wyraźny określać honorowe sprawowanie funkcji członka zarządu. Istnienie jakichkolwiek odstępstw czy też wyjątków dopuszczających możliwość pobierania wynagrodzenia bez względu na jego formę i nazwę przesądza odpłatny charakter tej funkcji, a tym samym wymaga uprzedniej zgody przełożonego na jej podjęcie.
Z fundacjami wiąże się jeszcze jedna kwestia: organizowania zbiórek pieniężnych, zwłaszcza na leczenie. Zbiórki takie są prowadzone za pośrednictwem różnorodnych fundacji, które w zakresie swego działania tworzą dla beneficjentów profile umożliwiające zbieranie w drodze wpłat indywidualnych kwot pieniężnych. Jakkolwiek osoba czy podmiot, dla którego zbiórka jest prowadzona lub który jest jej założycielem, nie zawsze otrzymuje zebrane fundusze bezpośrednio, to jednakże prowadzi to do powstania w jego majątku pewnego przysporzenia faktycznego (np. pokrycie kosztów leczenia, spłata zobowiązania czy inne). Trudno taką działalność uznać bezpośrednio za zajęcie zarobkowe, gdyż podatkowo oparta jest na instytucji darowizny, to jednak z uwagi na transparentność funkcjonowania Policji oraz fundacji, za pośrednictwem których są one organizowane, przełożony powinien zostać poinformowany o prowadzeniu takiej zbiórki pieniędzy.
mec. Magdalena Będziejewska–Michalska
radca prawny w Biurze Kadr, Szkolenia i Obsługi Prawnej KGP