Zgodnie z jej art. 50 przeszukanie mieszkania, pomieszczenia, a także pojazdu2 może nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie i w sposób w niej określony.

DEFINICJE

Spośród wielu definicji przeszukania najpełniejsza wydaje się ta zaproponowana przez T. Grzegorczyka, według której przeszukanie to wykrywcza czynność dowodowa będąca środkiem przymusu pozwalającym na legalne wkroczenie w sferę konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności osobistych w postaci nietykalności osobistej i nienaruszalności mieszkania3. Jest ono czynnością stricte procesową, dlatego też jego dokonanie jest możliwe dopiero po wszczęciu postępowania przygotowawczego, co najmniej w fazie in rem. Niemniej, zgodnie z art. 308 § 1 k.p.k., w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, Policja może w każdej sprawie, w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, w tym przeszukanie mieszkania.

PRZESŁANKA PRZESZUKANIA

K.p.k. stanowi, że przeszukania mieszkania można dokonać, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w postępowaniu karnym w nim się znajdują (art. 219 § 1 k.p.k.)4. Oznacza to, że policjant powinien dysponować informacjami, na podstawie których może zasadnie przypuszczać, że w danym mieszkaniu znajdują się poszukiwane przedmioty albo przebywa tam osoba podejrzana. Podstawę do wnioskowania o zasadności przeszukania – co do meritum – powinny stanowić informacje uzyskane w toku śledztwa lub dochodzenia i udokumentowane zgodnie z regułami procesowymi5.

Przeszukanie może być także dokonywane na podstawie możliwych do weryfikacji informacji uzyskanych w wyniku czynności pozaprocesowych6. Istotne jest, by informacje, na podstawie których podjęto decyzję o przeszukaniu, były możliwe do weryfikacji. Powinny pochodzić ze źródeł mogących stanowić później źródła dowodowe w postępowaniu karnym.

POSTANOWIENIE, NAKAZ, LEGITYMACJA

W polskim procesie karnym zasadą jest, że dla przeprowadzenia przeszukania w fazie postępowania przygotowawczego niezbędne jest wydanie postanowienia przez prokuratora, które należy okazać osobie, u której ma nastąpić przeszukanie. Zgodnie z § 161 ust. 1 rozporządzenia MS z 7 kwietnia 2016 r. regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2017 r. poz. 1206, z późn. zm.), dalej zwane „Regulaminem”, w postanowieniu tym należy podać cel tej czynności, ze wskazaniem osoby podejrzanej, która ma być wykryta, zatrzymana lub przymusowo doprowadzona, albo rzeczy, które mają być znalezione lub zatrzymane, jak również imię, nazwisko i adres osoby (nazwę i adres instytucji), u której czynności te mają być przeprowadzone, oraz organ wykonujący czynność. Natomiast w uzasadnieniu postanowienia należy przedstawić dowody lub przytoczyć okoliczności dające podstawę do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy znajdują się w miejscu wskazanym w postanowieniu (§ 161 ust. 1 Regulaminu). Odpowiednio do przepisów Regulaminu, w wytycznych nr 3 KGP z 30 sierpnia 2017 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP poz. 59), w § 66 ust. 1 i 2 określono wymagania odnośnie do wniosku Policji do prokuratora o wydanie postanowienia o przeszukaniu7.

Wyjątkowo, tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie prokuratora nie mogło zostać wydane, policjant dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki, a gdyby uzyskanie nakazu było niemożliwe ze względu na zwłokę w przeprowadzeniu przeszukania, legitymację służbową, a następnie zwraca się niezwłocznie do prokuratora o zatwierdzenie przeszukania (art. 220 § 3 k.p.k.).

Postanowienie prokuratora należy doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania, w terminie 7 dni od daty czynności na zgłoszone do protokołu żądanie tej osoby. O prawie zgłoszenia żądania należy osobę pouczyć. W tym kontekście, zatwierdzenie przeszukania jest niczym innym, jak decyzją prokuratora o konieczności jego przeprowadzenia wydaną post factum.

Prokurator, podejmując decyzję w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania, ustala, czy dokonanie tej czynności na podstawie nakazu kierownika właściwej jednostki Policji lub legitymacji służbowej jej funkcjonariusza było uzasadnione oraz czy polecenie prokuratora nie mogło być uprzednio wydane, a także, czy czynności te zostały przeprowadzone i udokumentowane zgodnie z przepisami k.p.k. (§ 160 Regulaminu).

Dokonanie przeszukania mieszkania na nakaz lub legitymację usprawiedliwiają wyłącznie sytuacje nagłe (zwłaszcza w początkowej fazie postępowania przygotowawczego), w których pojawia się niebezpieczeństwo powstania dalece poważnych szkód, gdyby do przeszukania w ogóle nie doszło lub doszło dopiero po pewnym czasie koniecznym do uzyskania zgody prokuratora (ryzyko utraty lub zniekształcenia dowodów przestępstwa). Sytuacje takie bezwzględnie muszą być wyjątkiem. Akceptuję pogląd, że nie jest możliwa na gruncie obowiązującego prawa sytuacja, gdy prowadzone są czynności operacyjno-rozpoznawcze i Policja jako organ procesowy, mając od jakiegoś czasu uzasadnione przypuszczenie o miejscu, gdzie mogą się znajdować dowody w sprawie, podejmuje czynności w ramach art. 308 k.p.k., nie występując uprzednio do prokuratora o wydanie postanowienia8. Należy pamiętać, że w razie stwierdzenia przez prokuratora rażącego uchybienia związanego z dokonaniem przeszukania mieszkania może być wszczęte postępowanie dyscyplinarne lub przygotowawcze.

TRYB PRZESZUKANIA

Tryb przeszukania mieszkania regulują m.in. art. 221 i art. 224 k.p.k. Przed przystąpieniem do niego należy osobę, u której ma ono nastąpić, zawiadomić o celu czynności i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów9. Regulacja ta wiąże się z ustawowym obowiązkiem wydania rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu na żądanie prokuratora, a w wypadkach niecierpiących zwłoki – także na żądanie Policji (art. 217 § 1 k.p.k.). W razie dobrowolnego wydania przedmiotów wymienionych w postanowieniu o przeszukaniu cel czynności został osiągnięty i należy odstąpić od tej czynności. W takim wypadku policjant dokonujący przeszukania nie ma już legitymacji do zatrzymania innych przedmiotów niż określonych w postanowieniu o przeszukaniu. Przeszukanie powinno nastąpić dopiero w razie odmowy wydania poszukiwanych przedmiotów, natomiast kontynuowanie czynności w celu znalezienia innych przedmiotów jest już niedopuszczalne10. Niemniej kontynuacja przeszukania, mimo dobrowolnego wydania przedmiotów, powinna ograniczać się tylko do sytuacji, w której organ nie potrafi wskazać, jakich przedmiotów poszukuje, a zachodzi podejrzenie, że z powodu braku zindywidualizowania przedmiotów w wezwaniu do ich dobrowolnego wydania nie wszystkie mogące stanowić dowód zostały wydane. Tak nie można postępować w przypadku, gdy organ przed przystąpieniem do przeszukania wzywa do wydania przedmiotów oznaczonych indywidualnie, których dotyczy ta czynność procesowa. W wypadku ich wydania dalszą czynność należy uznać za bezprzedmiotową. Wynika to z dyrektywy skierowanej do organów dokonujących przeszukań, według której przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości (art. 227 k.p.k.). Celem przeszukania może być także znalezienie osoby, dlatego należy powiadomić osobę, u której ma być przeprowadzone przeszukanie, o takim jego celu i wezwać, aby nakłoniła poszukiwaną osobę do ujawnienia się.

UŻYCIE PRZYMUSU

Nie ulega wątpliwości, że przy przeszukaniu mieszkania dopuszczalne jest posługiwanie się przez policjantów przymusem, a nawet podstępem. Czynność ta stanowi bowiem jednocześnie środek przymusu, który pozwala na wkroczenie do mieszkania w celu wykrycia, zatrzymania lub doprowadzenia osoby podejrzanej lub znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie albo podlegających zajęciu – w sferę konstytucyjnie chronionych praw11. Normatywny kształt przeszukania mieszkania ściśle wiąże się z celem tej instytucji, tj. poszukiwaniem osoby podejrzanej, przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie bądź podlegających zajęciu. Dlatego można uznać, że brak precyzyjnego określenia czynności faktycznych składających się na przeszukanie mieszkania stanowi celowe działanie ustawodawcy. To bowiem fizyczne właściwości mieszkania (struktura, sposób zamknięcia, wielkość itd.) determinują działania policjantów i wpływają na używane przez nich środki techniczne oraz metody wykrywcze. Ograniczeniem ich swobody i tym samym gwarancją poszanowania praw osoby trzeciej jest natomiast związanie policjantów dokonujących czynności treścią postanowienia o dokonaniu przeszukania oraz dyrektywami wynikającymi z art. 227 k.p.k. Przepis ten wymienia kilka przesłanek. W szczególności ustawodawca nakazuje przeprowadzanie przeszukania mieszkania zgodnie z celem tej czynności. Chodzi tu o cel wskazany w postanowieniu prokuratora albo ogłoszony osobie, u której ma być dokonane przeszukanie w warunkach niecierpiących zwłoki. Innymi słowy, w trakcie przeszukania mieszkania dopuszczalne są tylko takie działania policjantów, które są niezbędne dla dotarcia do miejsca prawdopodobnego znajdowania się poszukiwanej osoby podejrzanej, lub rzeczy i zabezpieczenia jej dla procesu12. Przestrzeganie zasady umiaru (minimum dolegliwości) wymusza, by przeszukanie było przeprowadzone przy zastosowaniu metod najbardziej ekonomicznych, zmierzających zgodnie z zasadami logiki wprost do uzyskania poszukiwanego obiektu.

Trudnym, a zarazem kluczowym etapem przeszukania mieszkania jest sposób wejścia do niego przez policjantów. Dlatego też przed jego dokonaniem powinno się wybrać taką metodę wejścia do pomieszczenia, która pozwoli uzyskać największe szanse na osiągnięcie celu tej czynności oraz przygotować środki techniczne na wypadek zablokowania wejścia do pomieszczenia lub odmowy jego otwarcia. Nie należy w szczególności wykluczać metody siłowego wejścia do mieszkania przy wykorzystaniu urządzeń do pokonywania zamknięć budowlanych. Można także wezwać do pomocy specjalizujących się w świadczeniu takich usług przedsiębiorców. Co istotne, gdy podczas przeszukania mieszkania wyrządzono szkodę majątkową, która nie była konieczna z punktu widzenia celu przeszukania, mają zastosowanie przepisy art. 417 k.c. dotyczące odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych13.

KONKLUZJE

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) w wyroku z 16 marca 2017 r. uznał, że ogólnikowo sformułowany nakaz przeszukania mieszkania i pomieszczeń biurowych stanowi naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego oraz prawa do poszanowania mieszkania14. Wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym: w 2010 r. ateńska prokuratura wydała nakaz przeszukania mieszkania skarżącego w ramach prowadzonego postępowania karnego. Drzwi do mieszkania otworzył ślusarz, a mieszkanie zostało przeszukane w obecności tylko jednego świadka – sąsiada skarżącego (sam skarżący był nieobecny). Policja w obecności prokuratora zatrzymała dwa komputery i setki dokumentów (których przydatność dla prowadzonego postępowania była zupełnie nieznana). Skarżący bezskutecznie usiłował zaskarżyć tę czynność. Zarzucał, że przeszukanie naruszyło jego prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego oraz prawo do poszanowania mieszkania, chronione w art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284). ETPC zgodził się ze skarżącym i potwierdził naruszenie art. 8 Konwencji.

W tym kontekście konkludując, należy stwierdzić, że:

– przeszukanie mieszkania należy do utrwalonych regulacji postępowania karnego, mocno w tym procesie zakorzenionych;

– przynależy ono do grupy typowych, wręcz klasycznych instrumentów stosowanych w procesie karnym i ściśle wiąże się z realizacją jego celów;

– przeszukanie mieszkania na potrzeby postępowania karnego jest uprawnionym środkiem pozyskiwania dowodów, lecz środek ten musi być stosowany z zachowaniem odpowiednich gwarancji praw zainteresowanego do poszanowania jego życia prywatnego, rodzinnego i mieszkania;

– do takich gwarancji należy odpowiednie uzasadnienie postanowienia o przeszukaniu lub nakazu przeszukania i ścisłe wyznaczenie granic przeszukania w związku z celami prowadzonego postępowania.

insp. w st. sp. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista BK KGP

1 W materiale pominięto problematykę przeszukania osoby (patrz: wyrok TK z dnia 14 grudnia 2017 r. K 17/14).

2 W dalszej części tekstu zamiast wyrazów „przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu”, użyte będą wyrazy „przeszukanie mieszkania”.

3 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2003, s. 513.

4 Uznany wyrokiem TK z dnia 14 grudnia 2017 r. K 17/14 za niezgodny z Konstytucją RP art. 219 § 2 k.p.k. stanowi, że w celu znalezienia rzeczy wymienionych w § 1 i pod warunkiem określonym w tym przepisie można też dokonać przeszukania osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów.

5 Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. R.A. Stefański, S. Zabłocki, Warszawa 2003, t. I, s. 979.

6 Na gruncie polskiego prawa istnieje wiele możliwości przekształcenia materiałów z czynności operacyjno-rozpoznawczych na procesowe.

7 § 66. 1. Policjant występuje do prokuratora z wnioskiem o wydanie postanowienia o zatrzymaniu rzeczy lub danych informatycznych albo przeszukaniu, wskazując w nim cel tej czynności, ze wskazaniem osoby podejrzanej, która ma być wykryta, zatrzymana lub przymusowo doprowadzona, albo rzeczy lub danych informatycznych, które mają być znalezione lub zatrzymane, jak również imię, nazwisko i adres osoby (nazwę i adres instytucji), u której czynności te mają być przeprowadzone.

2. W uzasadnieniu wniosku należy przedstawić dowody lub przytoczyć okoliczności dające podstawę do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy albo dane informatyczne znajdują się we wskazanym miejscu lub urządzeniu albo systemie informatycznym.

8 A. Kasprzyk, Przeszukanie nie zawsze legalne, „Rzeczpospolita” z dnia 24 grudnia 2003 r.

9 Niedopuszczalne jest przeprowadzenie przeszukania bez uprzedniego wezwania osoby, u której jest dokonywane, do wydania poszukiwanych przedmiotów.

10 Zob. J. Skorupka, w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, komentarz do art. 224, teza 2.

11 Zob. K.T. Boratyńska, w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. A. Sakowicz, Legalis, wyd. 7/2016, komentarz do art. 219, teza 2.

12 Zob. R.A. Stefański, w: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, red. Z. Gostyński, LEX/el. Nr 68882, komentarz do art. 227, teza 2. – 21W.

13 Patrz: wytyczne nr 1 KGP z dnia 28 lipca 2011 r. w sprawie sposobu postępowania przy naprawianiu szkód w mieniu, powstałych w wyniku siłowego pokonywania przez policjantów przeszkód utrudniających lub uniemożliwiających przeprowadzenie czynności służbowych (Dz.Urz. KGP poz. 45).

14 Modestou przeciwko Grecji – wyrok ETPC z dnia 16 marca 2017 r., skarga nr 51693/13.