O procesowym zatrzymaniu osoby
Zatrzymanie to krótkotrwałe pozbawienie wolności i swobody działania zatrzymanego w celu zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto albo doprowadzenia osoby podejrzanej lub oskarżonego do uprawnionego organu. To forma czasowego odstępstwa od reguły, że o pozbawieniu wolności może orzekać wyłącznie sąd. Tak więc duży ciężar gatunkowy decyzji policjanta o zatrzymaniu osoby (i jej realizacji) wynika głównie z faktu, że wkracza ona w konstytucyjnie gwarantowaną wolność osobistą obywatela. Uniemożliwia ono w najwcześniejszej fazie postępowania karnego kontaktowanie się z innymi osobami oraz przekazywanie i przyjmowanie bez zezwolenia organów procesowych jakichkolwiek przedmiotów; zabezpiecza tym samym prawidłowy tok tego postępowania. Może ono także pozytywnie wpływać na bezpieczeństwo jego uczestników. O jego znaczeniu świadczy także to, że np. w 2017 r. Policja zakończyła 118 687 postępowań przygotowawczych, wszczętych po uprzednim ujęciu sprawcy przestępstwa na gorącym uczynku lub w pościgu.
ZATRZYMANIE PROCESOWE OSOBY SENSU STRICTO3
Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa, bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym (art. 244 § 1 k.p.k.). Zatrzymanie osoby powinno opierać się na zweryfikowanym materiale dowodowym, uprawdopodobniającym popełnienie przez daną osobę przestępstwa. Przypuszczenie to przekonanie oparte na konkretnych dowodach, co prawda nie takich, które świadczą o pewności tego, że dana osoba popełniła przestępstwo, i nie jest to duże prawdopodobieństwo, graniczące z pewnością, ale nie jest to też przypuszczenie mające oparcie tylko w intuicji. Dotyczy ono nie tylko faktu popełnienia przestępstwa, ale także, co oczywiste, osoby sprawcy. Zebrane dowody muszą wykazywać związek danej osoby z określonym przestępstwem. Nie wystarczają więc domysły czy niepotwierdzone pomówienia4. Uzasadnione przypuszczenie popełnienia przestępstwa przez osobę zatrzymaną, jako jedna z przesłanek zatrzymania, jest okolicznością ocenną. Przesłanka ta jest więc ograniczona czasowo do 48 godzin (art. 248 § 1 k.p.k.) i procesowo, w dalszych 24 godzinach od przekazania jej do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie.
Dalsze przesłanki zatrzymania: obawa ucieczki lub obawa ukrycia się osoby podejrzanej albo obawa zatarcia śladów przestępstwa, bądź też gdy nie można ustalić tożsamości osoby podejrzanej, mogą występować alternatywnie.
Obawa ucieczki lub ukrycia się powinna wynikać z podjęcia próby ich realizacji, z wypowiedzi tej osoby wskazującej, że opuści ona stałe miejsce zamieszkania bez podania nowego adresu, nie stawi się na wezwania, będzie unikać kontaktu z organem procesowym. Obawa zatarcia przez nią śladów wynika z podejmowania wszelkich działań zmierzających do uniemożliwienia lub utrudnienia czynności, mających na celu wyjaśnienie okoliczności sprawy.
Warto w tym miejscu przywołać tezę z Uchwały Sądu Najwyższego – Izby Karnej z 23 maja 2006 r. sygn. I KZP 5/06 mówiącą, że: Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli takowe już zapadło, ale roczny termin przedawnienia roszczeń z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania biegnie zawsze od daty zwolnienia zatrzymanego.
W uzasadnieniu uchwały SN stwierdził m.in.: Podstawy zatrzymania muszą przecież istnieć obiektywnie, a nie jedynie w odczuciu organu dokonującego lub zarządzającego zatrzymanie. Nie istnieją one zatem nie tylko wtedy, gdy organ ścigania z pełną świadomością dokona lub zarządzi zatrzymanie mimo braku ku temu podstaw, ale i wówczas, gdy mylnie przyjmuje ich istnienie, a nieprawidłowość tę ustalono w wyniku dalszych, późniejszych czynności. I dalej: Dlatego podzielając wypowiadany w doktrynie pogląd, że z niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem możemy mieć do czynienia także wtedy, gdy ex post okazało się, że daną osobę zatrzymano przez pomyłkę, nie można zgodzić się z leżącym u jego podstaw założeniem, że dotyczy to sytuacji, gdy w chwili jej zatrzymania nie naruszono przepisów o zatrzymywaniu, a więc gdy jakoby istniały wtedy podstawy do owego zatrzymania. Jeżeli bowiem ocena ex post prowadzi do wniosku, że podstawy do zatrzymania istniały w chwili jego dokonywania, ale następnie odpadły, którą to możliwość wyraźnie przewidziano w art. 248 § 1 in principio k.p.k., to o niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniu można mówić tylko wtedy, gdyby stan tego zatrzymania mimo to nie ustał. Jeżeli natomiast okazuje się w wyniku tej oceny, że organ ścigania mylnie przyjął istnienie przesłanek do zatrzymania, to choćby dostrzegłszy swą „pomyłkę” organ zwolnił zatrzymanego przed upływem 48 godzin od zatrzymania, podstaw do tego zatrzymania nie było od samego początku. Nie można zatem mówić wówczas o ich odpadnięciu, a cały czas pozostawania w zatrzymaniu należy analizować od strony niewątpliwej niesłuszności tego środka przymusu. Przykładowo zatem, jeżeli Policja zatrzymuje osobę, jako że odpowiada ona rysopisowi osoby poszukiwanej, a zatrzymywany nie ma przy sobie dokumentu tożsamości, który pozwoliłby od razu zweryfikować przypuszczenie organu zatrzymującego, a następnie niezwłocznie po dostarczeniu takiego dokumentu i sprawdzeniu tożsamości zwalnia zatrzymanego, gdyż okazuje się, że mimo łudzącego podobieństwa nie jest osobą poszukiwaną, to trudno doprawdy dopatrzeć się podstaw do przyjęcia niewątpliwej niesłuszności zatrzymania. Gdyby jednak okazało się, że zatrzymany tak naprawdę nie odpowiadał rysopisowi osoby poszukiwanej, to fakt, że po zweryfikowaniu jego tożsamości został on zwolniony z zatrzymania, nie oznacza, że zwolniono go po ustaniu przyczyny zatrzymania, lecz że był on od początku zatrzymany bezpodstawnie, a więc niewątpliwie niesłusznie (bezprawnie).
GWARANCJE OSOBY ZATRZYMANEJ
Osobie zatrzymanej przysługują uprawnienia, które mieszczą się w pojęciu prawa do obrony5. Od 1 lipca 2015 roku policjanci realizują obowiązek natychmiastowego poinformowania zatrzymanego o:
– przyczynach zatrzymania6 (zakomunikowanie faktu zatrzymania, wskazanie przepisów uprawniających do dokonania zatrzymania i okoliczności uzasadniających przypuszczenie, że osoba popełniła określone przestępstwo),
oraz o:
– przysługujących mu prawach, w tym o prawie do:
a) skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego,
b) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim,
c) złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia (prawo do milczenia),
d) otrzymania odpisu protokołu zatrzymania,
e) dostępu do pierwszej pomocy medycznej
f) oraz o prawach wskazanych w art. 245, art. 246 § 1 i art. 612 § 2, jak również o treści art. 248 § 1 i 2, a także wysłuchać go.
Obowiązek udzielenia zatrzymanemu informacji o przyczynach zatrzymania i przysługujących mu prawach oraz jego wysłuchania uznać należy za najważniejszą gwarancję praw zatrzymanego, od realizacji której uzależnione jest nie tylko rzeczywiste zabezpieczenie jego prawnie chronionych interesów, lecz również prawidłowość czynności zatrzymania osoby7.
Natychmiastowość oznacza, że należy te czynności wykonać z chwilą fizycznego zatrzymania, gdy osoba zatrzymana nie ma możliwości niepodporządkowania się woli zatrzymującego. Obowiązek poinformowania zostanie tylko wówczas zrealizowany, gdy wymagany przez ustawę zakres informacji, przekazany w sposób zrozumiały, dotrze do świadomości zatrzymanego. Trzeba uwzględniać m.in. stan psychiczny takiej osoby, jej poziom intelektualny, a także stan zdrowia, a gdy jest to osoba niewładająca językiem polskim – pośrednictwo tłumacza.
Wobec braku obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie, zatrzymany musi być poinformowany o prawie do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia (o prawie do milczenia). Prawo do milczenia oraz wolność od zmuszania do samooskarżenia należą do istoty rzetelnego procesu. Organ procesowy jest zobowiązany dążyć do udowodnienia zarzutu popełnienia przestępstwa, bez uciekania się do dowodów uzyskanych pod przymusem lub na skutek nadużycia władzy, z pogwałceniem woli osoby podejrzanej8. Akceptuję pogląd, że wykorzystywanie nieświadomości prawnej zatrzymanego w celu dostarczenia przez niego dowodów przeciwko sobie musi być naganne. W przypadku zmiany roli procesowej zatrzymanego po przedstawieniu mu zarzutu popełnienia przestępstwa, naganne nie tylko z etycznego punktu widzenia, ale przede wszystkim procesowego, nieuchronnie powinno prowadzić do bezskuteczności takich czynności i tak zgromadzonych dowodów.
WYSŁUCHANIE ZATRZYMANEGO
Artykuł 244 § 2 k.p.k. nakazuje zatrzymanego wysłuchać, jednak nie określa, jakich okoliczności ma dotyczyć wysłuchanie. W doktrynie podnosi się, że osobę zatrzymaną należy wysłuchać, aby umożliwić jej wskazanie okoliczności, które mogą przemawiać za jej zwolnieniem. Wysłuchując zatrzymanego, policjant jest zobowiązany umożliwić mu złożenie wniosków i oświadczeń w celu wskazania okoliczności, które mogą przemawiać za jego zwolnieniem, w szczególności takich, które wykluczają popełnienie przez niego przestępstwa lub wynikają ze stanu zdrowia. Okoliczności podawane przez zatrzymanego podlegają niezwłocznemu sprawdzeniu. Ze względu na fakt, że osoba została zatrzymana w związku z uzasadnionym przypuszczeniem popełnienia przestępstwa, a Policja ma obowiązek poinformowania jej o przyczynach zatrzymania, to należy uznać, że wysłuchanie może dotyczyć także okoliczności przestępstwa, o popełnienie którego osoba zatrzymana jest podejrzewana. Nic nie stoi na przeszkodzie temu, by zatrzymany wypowiedział się co do wszelkich okoliczności istotnych z punktu widzenia sformułowania podejrzenia popełnienia przestępstwa. Wysłuchanie zatrzymanego i przyjęcie od niego oświadczenia nie jest przesłuchaniem procesowym, którego przeprowadzenie oznaczałoby w świetle art. 308 k.p.k. nie tylko wszczęcie postępowania przygotowawczego, ale także jego skierowanie przeciwko określonej osobie, którą z chwilą rozpoczęcia przesłuchania należy uważać za podejrzanego9. Wysłuchanie ma charakter informacyjny, może zawierać okoliczności związane ze zdarzeniem będącym przedmiotem procesu karnego. Wysłuchanie zatrzymanego nie może jednak naruszać jego niezbywalnych praw w zakresie braku obowiązku dowodzenia swojej niewinności lub dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
Należy dodać, że problematyka gwarancji zatrzymanego ma swoje odzwierciedlenie w obowiązującym od 22 września 2017 r. § 87 Wytycznych nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 30 sierpnia 2017 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP poz. 59).
KONTAKT Z ADWOKATEM LUB RADCĄ PRAWNYM
Art. 245 § 1 k.p.k. stanowi, że „zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nimi rozmowę; w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny”.
W literaturze procesu karnego podkreśla się, że istotą tej gwarancji praw zatrzymanego jest umożliwienie porozumienia się zatrzymanego z adwokatem (radcą prawnym) w celu uzyskania od niego fachowej porady prawnej. Umożliwienie nawiązania takiego kontaktu jest dla organu stosującego zatrzymanie obligatoryjne wyłącznie na żądanie zatrzymanego, wówczas gdy zatrzymany się tego domaga. Realizacja tego obowiązku może polegać zarówno na osobistym poinformowaniu przez zatrzymanego wskazanego adwokata (radcy prawnego) o fakcie i przyczynach zatrzymania oraz o przeprowadzeniu z nim bezpośredniej rozmowy, bądź poinformowaniu go o tym za pośrednictwem organu stosującego zatrzymanie. Warto pamiętać, że jeżeli zatrzymany wystąpi z żądaniem nawiązania takiego kontaktu, podlega ono niezwłocznej realizacji niezależnie od kwestii umożliwienia bezpośredniej rozmowy. Ponadto, niezależnie od umożliwienia zatrzymanemu tego kontaktu, organ zatrzymujący zobowiązany jest również umożliwić mu bezpośrednią z nimi rozmowę, uważam, że nawet w porze nocnej. Przez bezpośrednią rozmowę należy rozumieć taki sposób porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem lub radcą prawnym, podczas którego mają oni możliwość wymiany informacji wprost między sobą – tj. zadawania pytań i udzielania na nie odpowiedzi. Przy takim rozumieniu „bezpośredniości rozmowy” i uwzględnieniu postępu technologicznego, uprawnienie to może być realizowane również za pomocą urządzeń telekomunikacyjnych i teleinformatycznych10.
W praktyce realizacja kontaktu najczęściej następuje w trybie określonym w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 23 czerwca 2015 r. w sprawie sposobu zapewnienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy w postępowaniu przyspieszonym (Dz.U. poz. 920).
POST SCRIPTUM
Inspiracją dla skreślenia tych kilku uwag na temat zatrzymania osoby była lektura Raportu powizytacyjnego delegacji Europejskiego Komitetu Rady Europy do spraw Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), sporządzonego na podstawie ustaleń dokonanych podczas wizyty w Polsce w dniach 11–22 maja 2017 r., zawierającego m.in. uwagi dotyczące mankamentów w realizacji uprawnień osób zatrzymanych. Wyrażam przekonanie, że w kolejnym raporcie CPT takich uwag już nie będzie.
insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Kryminalnego KGP
1 M. G. Węglowski, Zatrzymanie procesowe – uwagi polemiczne, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 9.
2 Patrz: https://policja.pl/pol/form/1,Statystyki-dnia.html?page=0.
3 W artykule pominięto problematykę zatrzymania osoby w związku z przemocą na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej.
4 Wielu procesualistów podkreśla, że dowody pozostające w dyspozycji organu dokonującego zatrzymania muszą wskazywać zarówno na to, że popełnione zostało przestępstwo, jak i na to, że dopuściła się tego osoba zatrzymana.
5 Należy pamiętać, że już pierwsza czynność policjanta skierowana na ściganie określonej osoby czyni ją podmiotem prawa do obrony, a nie dopiero po przedstawieniu zarzutu popełnienia przestępstwa.
6 Aprobuję pogląd I. Dziugieła i I. Kobusa, że informacja o fakcie zatrzymania może się ograniczyć do zwięzłego zakomunikowania osobie zatrzymanej zastosowania wobec niej tego środka przymusu procesowego.
7 Ł. Cora, Zatrzymanie osoby w polskim procesie karnym, Warszawa 2015, wyd. 1, s. 263.
8 J. Skorupka, Rzetelne postępowanie przygotowawcze, w: Rzetelny proces karny, Materiały pokonferencyjne, red. J. Skorupka, W. Jasiński, Warszawa 2010, s. 29–30.
9 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 527; Z. Świda, Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego a stosowanie zatrzymania i tymczasowego aresztowania w procesie karnym, w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s. 750.
10 Ł. Cora, Zatrzymanie osoby w polskim procesie karnym, s. 270.