Pewna liczba wszczynanych w Policji dochodzeń także poprzedzana jest postępowaniem lub czynnościami sprawdzającymi. W kontekście powyższego trzeba pamiętać, że zasadą jest, że organ procesowy niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie dokonuje jego oceny pod kątem istnienia lub braku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa i podejmuje decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa albo dochodzenia. Nie we wszystkich przypadkach ocena taka, oparta wyłącznie na danych zawartych w zawiadomieniu, jest jednak możliwa i dlatego konieczne jest uzyskanie dalszych danych bądź sprawdzenie faktów. Ta faza procesu, uregulowana w art. 307 § 1–3 k.p.k., określana jako postępowanie sprawdzające, ma za zadanie wyeliminowanie przypadków zbędnego wszczynania i prowadzenia postępowania przygotowawczego w sytuacji, gdy obiektywnie rzecz biorąc, nie było podstaw do jego wszczęcia1.

CZYM JEST POSTĘPOWANIE SPRAWDZAJĄCE?

Podzielam pogląd, że w obowiązującym stanie prawnym należy dostrzec wyraźną różnicę między – z jednej strony – „postępowaniem sprawdzającym” przewidzianym w art. 307 § 2 k.p.k., którego metody („formy”) oraz sposoby jego zakończenia określają przepisy art. 307 § 1, § 2 i § 3 k.p.k., z drugiej zaś – „sprawdzeniem własnych informacji” przewidzianym w art. 307 § 5 k.p.k. Czynności sprawdzające, o których mowa w art. 307 § 5 k.p.k., mają własną „podstawę faktyczną”, którą stanowi „przypuszczenie, że popełniono przestępstwo”. Przypuszczenie to opiera się na informacjach innych niż „formalne” zawiadomienie o przestępstwie, które warunkuje rozpoczęcie postępowania sprawdzającego (art. 307 § 2 k.p.k.). W toku „sprawdzania własnych informacji” (§ 5) przepis art. 307 § 2 k.p.k. „stosuje się odpowiednio”, co wskazuje, że „sprawdzenie” tego rodzaju jest odrębnym w stosunku do „postępowania sprawdzającego” (§ 2) rodzajem czynności sprawdzających, w przeciwnym bowiem wypadku, gdyby „sprawdzenie” to mieściło się w pojęciu „postępowania sprawdzającego” formuła „odpowiedniego stosowania” nie miałaby tu uzasadnienia2.

W doktrynie dominuje, podzielany przeze mnie, pogląd, że postępowanie sprawdzające nie jest częścią procesu karnego3. Świadczy o tym przede wszystkim jego cel, którym jest ustalenie podstawy wszczęcia nieistniejącego jeszcze procesu karnego oraz możność wydania decyzji o odmowie wszczęcia postępowania, jeśli nie zostanie uprawdopodobniony fakt popełnienia przestępstwa. Odmiennego zdania był M. Cieślak, który czynności sprawdzające uznawał za formę tzw. postępowania wstępnego, uznając je tym samym za część procesu karnego4.

Warto przywołać Wyrok SN – Izby Karnej z 19 maja 2010 roku V KK 89/10, zawierający tezę, że „Nie ulega wątpliwości, że postępowanie sprawdzające prowadzone na podstawie art. 307 k.p.k., w ramach którego przewidziano możliwość przesłuchania jako świadka osoby zawiadamiającej o popełnieniu przestępstwa (§ 3 tego przepisu), jest postępowaniem przewidzianym przez ustawę w rozumieniu art. 233 § 1 k.k. Przewiduje je właśnie wspomniany art. 307 k.p.k.”.

CEL POSTĘPOWANIA SPRAWDZAJĄCEGO

Jest nim sprawdzenie, czy w ogóle jest dopuszczalne wszczęcie śledztwa lub dochodzenia, a więc czy zachodzi sytuacja „uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa”. Ma ono na celu podejmowanie określonych działań mających potwierdzić, lub nie, podejrzenie zaistnienia zachowań przestępnych wskazanych w uzyskanej przez Policję informacji lub złożonym zawiadomieniu o przestępstwie5. Celem jego jest z jednej strony zapobieganie wszczynaniu i prowadzeniu postępowań zbędnych w sprawach, w których brak podejrzenia popełnienia przestępstwa, a które dotyczą innych czynów niebędących przestępstwami. Z drugiej zaś strony, aby w uzasadnionych przypadkach taka decyzja o wszczęciu postępowania była podejmowana.

Postępowanie to nie może zmierzać do ustalenia, czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo, jest to bowiem celem postępowania przygotowawczego (art. 297 § 1 pkt 1 k.p.k.). Ograniczać się musi jedynie do sprawdzenia zasadności samego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Te oczywiste tezy znalazły swoje odzwierciedlenie w przepisie § 6 ust. 5 zdaniu pierwszym Wytycznych nr 3 KGP z 30 sierpnia 2017 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP, poz. 59), (dalej „Wytyczne nr 3 KGP”) w brzmieniu: „5. W postępowaniu sprawdzającym policjant nie może wykraczać poza ustalenia, które są niezbędne do podjęcia decyzji, co do wszczęcia lub odmowy wszczęcia postępowania i nie może realizować żadnego z jego celów określonych w art. 297 § 1 k.p.k.”. Ten przepis policyjny jest przywoływany akceptująco w literaturze odnoszącej się do postępowania sprawdzającego6.

PRZEBIEG POSTĘPOWANIA SPRAWDZAJĄCEGO

Wszczęcie tego postępowania nie przybiera formy decyzji procesowej. Następuje ono w sposób dorozumiany przez przystąpienie przez policjantów do czynności w okresie między datą zawiadomienia o przestępstwie a datą wydania postanowienia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa albo dochodzenia7. Zgodnie z regulacją art. 307 § 1 i 3 k.p.k. czynności policjantów wykonywane w tym postępowaniu mogą polegać na:

– uzupełnieniu w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie,

– sprawdzeniu faktów wskazanych w zawiadomieniu o przestępstwie8,

– uzupełnieniu danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej,

a czynności wykonywane podczas sprawdzania informacji własnych Policji na:  

– sprawdzeniu faktów wynikających z tych informacji,

– przesłuchaniu osoby pokrzywdzonej w charakterze świadka, po jej ustaleniu w wyniku przeprowadzenia sprawdzenia tych informacji9.

Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie najczęściej dotyczy zawiadomień sformułowanych w sposób zbyt ogólnikowy, zawierających luki lub sprzeczności. Zakres dokonywanych czynności warunkowany jest konkretnymi okolicznościami faktycznymi i zwykle nie ogranicza się do jednego tylko ich rodzaju. Oznacza to np., że wezwanie zawiadamiającego do uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu nie wyklucza możliwości przesłuchania go w charakterze świadka (co jest regułą) oraz samodzielnego sprawdzenia przez policjanta określonych faktów. Przesłuchanie osoby zawiadamiającej w charakterze świadka jest dopuszczalne w każdym czasie, to jest aż do chwili wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa, w szczególności zaś wówczas, gdy potrzeba taka pojawi się w związku z informacjami nadesłanymi w trybie określonym w art. 307 § 1 k.p.k. lub w związku z innymi czynnościami podjętymi na jego podstawie.

Uzupełnienie danych może przybrać postać złożenia dodatkowych dokumentów, wskazania świadków lub przedstawienia innych źródeł dowodowych. Można też dokonać rozpytania osób, które jednak nie powinno zastępować ich przesłuchania i stanowić jego namiastki10. Rozpytywanie dokumentuje się notatką urzędową. Zwrócił na to uwagę SN w postanowieniu z 4 maja 2016 r., sygn. III KK 334/15, cyt.: „Przeprowadzenie tzw. czynności rozpytania może zostać utrwalone w formie notatki urzędowej (art. 143 § 2 k.p.k.). Stosuje się ją nie tylko w dochodzeniu czy śledztwie jako jedną z czynności podejmowanych w postępowaniu przygotowawczym (art. 297 § 1 k.p.k.), ale także przed jego wszczęciem w ramach czynności sprawdzających (art. 307 k.p.k.).”.

Do postępowania sprawdzającego odnosi się ust. 1 w § 6 Wytycznych nr 3 KGP stanowiący, że w postępowaniu tym mogą być wykonywane w szczególności następujące czynności:

1. skierowanie do odpowiedniej instytucji pisemnego żądania udzielenia w wyznaczonym terminie informacji o określonym fakcie lub zdarzeniu;

2. przyjęcie od przedstawiciela pokrzywdzonej instytucji lub organu kontroli pisemnych lub ustnych i udokumentowanych w notatce urzędowej uzupełniających informacji;

3. zażądanie od zawiadamiającego przedstawienia w wyznaczonym terminie dodatkowych dokumentów albo informacji, niezbędnych do prawidłowej oceny zdarzenia;

4. uzyskanie od osoby pokrzywdzonej kopii posiadanej przez tę osobę dokumentacji medycznej, istotnej do oceny zdarzenia, którego dotyczy zawiadomienie o przestępstwie, w szczególności skierowania do szpitala, innego podmiotu leczniczego lub osoby wykonującej zawód medyczny, skierowania na badania diagnostyczne i konsultacje, zaświadczenia, orzeczenia, opinii lekarskiej, karty przebiegu ciąży oraz karty informacyjnej z leczenia szpitalnego;

5. skierowanie do prokuratora wniosku o wystąpienie do odpowiedniego podmiotu leczniczego o udostępnienie dokumentacji medycznej istotnej do oceny zdarzenia, którego dotyczy zawiadomienie o przestępstwie, w szczególności dokumentacji medycznej indywidualnej wewnętrznej w postaci historii zdrowia i choroby oraz historii choroby, pod warunkiem że potrzeba dostępu jest związana z celem prowadzonego postępowania;

6. skierowanie do prokuratora wniosku o wystąpienie do odpowiedniej instytucji o udostępnienie informacji o określonym fakcie lub zdarzeniu;

7. skierowanie do właściwej instytucji żądania przeprowadzenia kontroli w określonym zakresie.

Co istotne, przepis o podobnym brzmieniu (§ 120) zawiera rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7 kwietnia 2016 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (tj. Dz.U. z 2017 r. poz. 1206).

CZYNNOŚCI OPERACYJNO-ROZPOZNAWCZE

Analiza artykułu 307 k.p.k. oraz przepisów prawa policyjnego pozwala stwierdzić, że w ramach postępowania lub czynności sprawdzających mogą być i w rzeczywistości, wbrew wyrażanym niekiedy w literaturze sugestiom11, są stosowane czynności operacyjno-rozpoznawcze (np. rozmowa z osobą na temat złożonego przez inną osobę zawiadomienia, niejawna obserwacja lokalu). Należy podkreślić, że w piśmiennictwie zakorzeniony jest pogląd, że w ramach tego postępowania dopuszczalne jest stosowanie czynności operacyjno-rozpoznawczych. Wytyczne nr 3 KGP w § 6 ust. 7 stwierdzają, a nawet przez użycie zwrotu ,,przede wszystkim” wyraźnie podkreślają wykorzystywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych przy weryfikacji pierwszych danych o przestępstwie (,,w razie potrzeby weryfikowania informacji o przestępstwie uzyskanej z innego źródła niż zawiadomienie o przestępstwie, np. własnych informacji Policji nasuwających przypuszczenie popełnienia przestępstwa, sprawdzeń dokonuje się przede wszystkim przez wykonanie odpowiednich czynności operacyjno-rozpoznawczych”).

Istota czynności operacyjno-rozpoznawczych wykorzystywanych w ramach tego postępowania polega na tym, że są to klasyczne czynności operacyjno-rozpoznawcze, a jedyną ich cechą szczególną jest nakierowanie na zbadanie danej sytuacji pod kątem zaistnienia uzasadnionego podejrzenia przestępstwa12.

POSTANOWIENIA

W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego (art. 307 § 2 k.p.k.). Zasadą jest też, że w tym postępowaniu nie są podejmowane także inne czynności procesowe wymagające wydania postanowienia. Niemniej nie powinno budzić jakichkolwiek wątpliwości, że dopuszczalne jest wydanie postanowienia o:

1. przyznaniu świadkowi – słuchanemu w trybie art. 304a lub 307 § 3 k.p.k. – zwrotu należności wymienionych w art. 618a i art. 618 k.p.k. (także osobie towarzyszącej świadkowi – art. 618d k.p.k.),

2. zwolnieniu takiego świadka od obowiązku zachowania tajemnicy (art. 180 § 1 k.p.k.),

3. przyznaniu wynagrodzenia biegłemu (art. 192 § 2 k.p.k.) lub tłumaczowi (art. 204 k.p.k.) za udział w czynności przesłuchania wezwanej przez organ Policji osoby zawiadamiającej o przestępstwie celem jej przesłuchania w trybie wskazanym w art. 304a lub 307 § 3 k.p.k.

ZAKOŃCZENIE POSTĘPOWANIA

Postępowanie sprawdzające kończy się wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa albo dochodzenia w przypadku pozytywnej oceny istnienia na tym etapie warunków dopuszczalności procesu, albo postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Należy pamiętać, że osoba lub instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie, jeżeli nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 306 § 3 k.p.k.).

Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa bądź dochodzenia jest zaskarżalne. Pokrzywdzonemu, a także osobie zawiadamiającej o przestępstwie, jeżeli wskutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw, oraz instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej zawiadamiającej o przestępstwie, przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 306 § 1 k.p.k.). Jako podmioty uprawnione mogą oni również przejrzeć akta postępowania sprawdzającego, przy czym prokurator w celu ich przejrzenia może je dostępnić w postaci elektronicznej (art. 306 § 1b k.p.k.).

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista WDŚ BK KGP

1 Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. prof. dr hab. Jerzy Skorupka 2018, wyd. 3.

2 R. Kmiecik, Postępowanie sprawdzające a czynności sprawdzenia „własnych informacji”, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 10, str. 45.

3 Tak m.in. J. Tylman, Instytucja czynności sprawdzających w procesie karnym, Łódź 1984, s. 24; S. Stachowiak, Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, „Prokuratura i Prawo” 1999, nr 9, s. 9; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze w kodeksie postępowania karnego, Kraków 1998, s. 60; T. Gardocka, Postępowanie karne. Podręcznik praktyczny, Warszawa 2002, s. 188; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego wraz z komentarzem do ustawy o świadku koronnym, Kraków 2003, s. 776.

4 Por. M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 59.

5 B. Szyprowski, Postępowanie sprawdzające w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2007, nr 7–8, str. 161.

6 Ibid., str. 162.

7 M. Chrabkowski, Wykorzystanie metod pracy operacyjnej w czynnościach sprawdzających (uwagi do artykułu K. Chałubek), „Prokuratura i Prawo”, nr 7–8 z 2013, str. 191.

8 Sprawdzenie faktów polega na rozpytywaniu, wywiadzie lub obserwacji i ma na celu wyjaśnienie podstawowych okoliczności zdarzenia, o których mowa jest w zawiadomieniu.

9 W obu sytuacjach można także przyjąć zawiadomieniu o przestępstwie oraz wniosek o ściganie.

10 Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. prof. dr hab. Jerzy Skorupka 2018, wyd. 3.

11 M. Chrabkowski, Wykorzystanie metod pracy operacyjnej w czynnościach sprawdzających (uwagi do artykułu K. Chałubek), „Prokuratura i Prawo”, nr 7–8 z 2013, str. 186.

12 D. Pożaroszczyk, Czynności sprawdzające a proces karny. Wzajemne związki i relacje (praca doktorska), https://depotuw.ceon.pl/handle/item/449