W szczególności nadała ona nowe brzmienie:
a) art. 236 k.p.k. – § 1. Na postanowienie dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone; zażalenie na postanowienie wydane lub czynność dokonaną w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie. § 2. Jeżeli jednak postanowienie albo zarządzenie wydał referendarz sądowy, stosuje się art. 93a § 3 i 41.
b) § 2 w art. 325e k.p.k. – § 2 Postanowienia, o których mowa w § 1, z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, zatwierdza prokurator. Przepisy art. 323 stosuje prokurator, a w sprawie, którą po umorzeniu wpisano do rejestru przestępstw – Policja.
Przepisy w nowym brzmieniu usunęły więc występujące rozbieżności interpretacyjne i usankcjonowały postulowaną praktykę związaną z dowodami rzeczowymi w toku postępowania karnego.
Nowela kwietniowa dokonała także zmian w przepisach art. 229 k.p.k. (dodanie do jego treści art. 148a k.p.k. wprost wskazuje na obowiązek przestrzegania podczas spisywania protokołu zatrzymania rzeczy lub przeszukania reguł odnoszących się do niezamieszczania w nim danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy pokrzywdzonych i świadków uczestniczących w czynności), art. 230 § 3 i art. 231 § 2 k.p.k., k.p.k.
Nowe przepisy policyjne dotyczące czynności dochodzeniowo-
-śledczych w odpowiedni sposób te zmiany uwzględniają2. Większość tez zawartych w ubiegłorocznym artykule zachowuje aktualność. Mając jednak na uwadze ważkość zagadnienia, w kontekście zmienionego stanu prawnego warto ponownie zwrócić uwagę na kilka zagadnień o zasadniczym znaczeniu w procesie „porządkowania w Policji problematyki dowodów rzeczowych”.
Nadal brak podstaw prawnych dla praktyki wydawania postanowienia o uznaniu rzeczy (przedmiotu) za dowód rzeczowy
Przepisy k.p.k. nie wymagają od organu procesowego (policjanta) podjęcia formalnej decyzji nadającej rzeczy (przedmiotowi) zatrzymanemu w sprawie statusu dowodu rzeczowego. Nie wskazują one nadto, aby warunek uzyskania przez zatrzymaną rzecz (przedmiot) takiego statusu stanowiło wydanie przez policjanta postanowienia uznającego ową rzecz (przedmiot) za dowód rzeczowy. Obowiązujące od 15 kwietnia 2016 r. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7 kwietnia 2016 roku Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. poz. 508) nie zawiera przepisu nakazującego prokuratorowi wydanie postanowienia o uznaniu za dowód rzeczowy rzeczy (przedmiotu) zabezpieczonego w postępowaniu karnym. Oznacza to, że MS konsekwentnie podziela pogląd, że wydawanie postanowienia o uznaniu za dowód rzeczowy to dokonywanie czynności procesowej zbędnej z procesowego punktu widzenia, pozostającej przy tym w sprzeczności z normami rozdziału 25 k.p.k. Tym samym z praktyki prokuratorskiej i policyjnej należy konsekwentnie eliminować postanowienie o uznaniu rzeczy (przedmiotu) za dowód rzeczowy.
Okolicznością przesądzającą o uznaniu rzeczy (przedmiotów) legalnie zabezpieczonych w trakcie czynności procesowych za dowód rzeczowy w sprawie, jest fakt dysponowania nimi przez organ procesowy do celów postępowania karnego.
Postępowanie z rzeczami (przedmiotami) po ich wydaniu lub zatrzymaniu
Przepisy normujące przebieg czynności związanych z wydaniem rzeczy lub przeszukaniem (art. 217 i 220 k.p.k.) określają równocześnie sposób postępowania z nimi (art. 228 k.p.k.). Stanowią one, że:
1) jeżeli rezultat czynności, o których mowa w art. 217 § 1 i 2 k.p.k. oraz w art. 219 § 1 k.p.k., był pozytywny, policjant – po dokonaniu oględzin, sporządzeniu spisu i opisu zajętych przedmiotów – jest obowiązany wybrać jeden ze wskazanych w art. 228 k.p.k. sposobów postępowania z tymi przedmiotami:
a) w razie ich zabrania z miejsca dokonywania czynności, dalszy tok postępowania z nimi regulują, m.in. przepisy art. 230–233 k.p.k.;
b) zajęte przedmioty można oddać na przechowanie osobie godnej zaufania, nakładając na nią obowiązek ich przedstawienia na każde żądanie organu prowadzącego postępowanie,
2) policjant, zabierając przedmioty, zawsze wręcza ich pokwitowanie osobie, która rzeczy wydała lub od której je odebrano, a nie tylko na jej życzenie.
Należy jednak pamiętać, że jeżeli ich zatrzymanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu 7 dni od dnia czynności nie nastąpiło jej zatwierdzenie (art. 230 § 1 k.p.k.), należy niezwłocznie zwrócić je osobie uprawnionej. Ten wymóg nie obejmuje sytuacji, gdy nastąpiło dobrowolne wydanie, a osoba uprawniona nie złożyła wniosku, o którym mowa w art. 217 § 4 k.p.k. Nie dotyczy także rzeczy (przedmiotów), których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione.
Obowiązek policjanta stałej weryfikacji zatrzymanych rzeczy (przedmiotów)
Policjant prowadzący dochodzenie lub śledztwo obowiązany jest do „oddzielenia” rzeczy (przedmiotów) prawidłowo zabezpieczonych do celów postępowania karnego, stanowiących dowód rzeczowy w sprawie od takich, które zostały wprowadzone do postępowania w sposób wadliwy bądź też są lub stały się zbędne dla tego postępowania.
Za zbędne uznaje się rzeczy (przedmioty), które:
– nie mają jakiegokolwiek znaczenia dowodowego w sprawie, dlatego że założony pierwotnie ich związek z przestępstwem nie potwierdził się, albo gdy nie odnaleziono na nich spodziewanych śladów przestępstwa, w związku z czym ta rzecz (przedmiot) nie może być wykorzystywany w dalszym postępowaniu dowodowym3
albo
– spełniły swą rolę dowodową (zostały wykorzystane w postępowaniu dowodowym, nie będą potrzebne w przyszłości na dalszych etapach postępowania karnego).
W tych dwóch sytuacjach nie ma potrzeby dalszego ich zatrzymywania oraz odraczania decyzji o ich zwrocie osobie uprawnionej.
Należy podkreślić, że obowiązkiem policjanta jest nie tylko niezwłoczne podjęcie samej czynności wykonawczej ich zwrotu, ale i możliwie szybkie podjęcie decyzji w sytuacji procesowej, gdy rzecz (przedmiot) stała się rzeczywiście zbędna dla postępowania. W sytuacji zatem, gdy zabezpieczona przez policjanta rzecz (przedmiot) nie posiada waloru dowodu rzeczowego w sprawie albo ta rzecz jako dowód rzeczowy spełniła swą rolę w sprawie, zgodnie z dyspozycją art. 230 § 2 zd. 1 k.p.k. powinna zasadniczo zostać zwrócona osobie uprawnionej4, za wyjątkiem sytuacji, w której wprawdzie rzecz nie ma waloru dowodu rzeczowego (nie wykazuje związku z przestępstwem), ale może mieć znaczenie dla dalszego szeroko pojętego postępowania karnego (np. może być objęta przez prokuratora zabezpieczeniem majątkowym)5.
Podejmowanie decyzji w przedmiocie dowodów rzeczowych w toku postępowania
Formalnym wyrazem prowadzonej na bieżąco weryfikacji jest postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych, wydawane przez policjanta z własnej inicjatywy po zatrzymaniu rzeczy (przedmiotu). Postanowienie to wymusza dyscyplinę postępowania z zatrzymanymi rzeczami (przedmiotami). Zgodnie z art. 236 k.p.k. na postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych przysługuje zażalenie.
W obecnym stanie prawnym policjant w toku śledztwa powierzonego lub dochodzenia w przedmiocie dowodu rzeczowego samodzielnie może rozstrzygnąć o:
1) zwrocie osobie uprawnionej po stwierdzeniu zbędności dla postępowania karnego;
2) przekazaniu właściwemu urzędowi lub instytucji, gdy posiadanie przedmiotu jest zabronione6;
3) oddaniu do depozytu wartościowego.
Oddanie dowodu rzeczowego osobie uprawnionej (art. 230 § 1 k.p.k.) następuje tylko za pokwitowaniem. Tylko w przypadku, gdy osobą uprawnioną jest osoba inna niż ta, u której dowód rzeczowy został zatrzymany lub od której został odebrany, należy wydać postanowienie o oddaniu dowodu rzeczowego osobie uprawnionej (art. 230 § 1 k.p.k.) i oddać go tej osobie za pokwitowaniem po uprawomocnieniu się postanowienia.
Rozstrzygnięcia inne zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu wszczętym przez Policję są zastrzeżone dla prokuratora lub sądu.
Podejmowanie decyzji w przedmiocie dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania
Przepisy jednoznacznie wskazują na konieczność podjęcia przez prokuratora lub policjanta rozstrzygnięcia o dalszym losie dowodów rzeczowych po umorzeniu postępowania. W doktrynie brak jednomyślności co do tego, czy podjęcie przez prokuratora lub policjanta rozstrzygnięcia postanowieniem o dalszym losie dowodów rzeczowych po umorzeniu postępowania może nastąpić w postanowieniu o umorzeniu postępowania, czy też powinno mieć ono swój wyraz w odrębnym, wydanym po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania, postanowieniu w przedmiocie dowodów rzeczowych. Opowiadam się za poglądem, że prawidłową jest praktyka wydawania odrębnego postanowienia. I taką praktykę zaleca się policjantom.
Przepis art. 323 § 1 k.p.k. obliguje prokuratora i policjanta do stosowania przepisów art. 230–233 k.p.k. jako podstawy rozstrzygania. Należy pamiętać, że zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu o dowodach rzeczowych orzeka wyłącznie sąd, wówczas gdy zachodzą warunki orzeczenia ich przepadku (art. 44 § 1–2 k.k., art. 323 § 3 k.p.k.), przy czym w dochodzeniu umorzonym w trybie rejestrowym sąd orzeka na wniosek Policji, w przypadku innych podstaw umorzenia na wniosek prokuratora.
W kontekście tego należy stwierdzić, że po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw policjant na podstawie art. 323 w zw. z art. 325e ust. 2 k.p.k. obowiązany jest wydawać postanowienie co do dowodów rzeczowych stosownie do przepisów art. 230–233 k.p.k.
Nowe przepisy KGP wprowadzają rozwiązanie polegające na tym, że w przypadku będących nośnikami śladów kryminalistycznych dowodów rzeczowych nieprzedstawiających wartości materialnej (elementy ubioru, kłódki, butelki, łomy itp.) policjant będzie wydawał postanowienie o ich przechowaniu do czasu przedawnienia karalności i ich zniszczeniu po upływie tego terminu. Postanowienie to, stosownie do przepisu art. 323 § 2 k.p.k., będzie doręczane osobie uprawnionej, o której mowa w art. 230 § 2 k.p.k. Niezaskarżenie tego postanowienia przez tę osobę będzie oznaczało jej zgodę na zniszczenie tego rodzaju dowodów rzeczowych po upływie okresu karalności. To rozwiązanie powinno pozytywnie skutkować odnośnie do rodzaju i liczby przechowywanych tego rodzaju dowodów rzeczowych w policyjnych składnicach dowodów rzeczowych. Mają one na celu „likwidację” mającego już dwa wieki problemu zalegania dowodów rzeczowych w policyjnych magazynach po upływie okresu przedawnienia ścigania i po wybrakowaniu akt postępowań.
Przepisy policyjne – co należy zasygnalizować – wprowadzą nowe rozwiązanie, zgodnie z którym w dochodzeniach umorzonych w trybie art. 325f § 1 k.p.k. wszystkie dowody rzeczowe (z wyłączeniem wielkogabarytowych), co do których policjant wydał postanowienie o dalszym ich przechowaniu oraz ślady kryminalistyczne będą przechowywane w składnicy dowodów rzeczowych do czasu upływu terminu przedawnienia karalności. Oznacza to, że przed przekazaniem do archiwum lub składnicy akt Policji akt głównych dochodzenia będą z nich wyłączane dowody rzeczowe i ślady kryminalistyczne wraz z ich opakowaniami i składane w składnicy dowodów rzeczowych.
W kontekście tego nowego rozwiązania należy wskazać, że co do zasady dowody rzeczowe i ślady kryminalistyczne są przechowywane w składnicy dowodów rzeczowych. Przepisy policyjne odnoszące się do czynności dochodzeniowo-śledczych stwarzają jednak możliwość ich przechowywania w aktach, o ile ich rodzaj, rozmiar, wartość oraz znaczenie dla postępowania tego rodzaju przechowanie dopuszczają. Przepisy te jednak nie mają zastosowania w sytuacji, gdy akta dochodzenia zakończonego w Policji są przekazywane do archiwum lub składnicy akt Policji. Na tym etapie zastosowanie mają przepisy dotyczące metod i form wykonywania zadań w zakresie działalności archiwalnej w Policji. Wówczas z akt należy usunąć elementy metalowe i plastikowe (np.: spinacze, zszywki, wąsy, koszulki, okładki). Niewątpliwie wiele rodzajów dowodów rzeczowych lub śladów kryminalistycznych, które w toku postępowania w odpowiednim opakowaniu są załączane do akt, na etapie przekazywania tychże akt do archiwum lub składnicy akt Policji, z uwagi na swe właściwości, wykracza poza standardy porządkowania, ewidencjonowania i technicznego zabezpieczania materiałów archiwalnych przed ich przekazaniem do archiwów.
Po upływie terminu przedawnienia karalności dowody rzeczowe i ślady kryminalistyczne w dochodzeniach umorzonych w trybie rejestrowym Policja będzie przechowywać do czasu brakowania dokumentacji niearchiwalnej kategorii „B” i „BE”7. Komórka właściwa do spraw archiwalnych będzie mogła wybrakować akta główne i kontrolne dochodzeń umorzonych w trybie art. 325f § 1 k.p.k. po uzyskaniu z jednostki lub komórki organizacyjnej Policji, która akta wytworzyła, lub od ich następcy prawnego informacji, że wykonano wszystkie czynności związane z dowodami rzeczowymi (wydano je osobie uprawnionej, wdrożono likwidację niepodjętych depozytów, dokonano komisyjnego zniszczeniu, w sposób odpowiedni dla ich właściwości). Szczegółowy tryb postępowania w tej sprawie określony zostanie w odpowiednim rozdziale zarządzenia KGP.
I na zakończenie, chciałbym z optymizmem wyrazić przekonanie, że przedstawione, wynikające z obowiązujących przepisów i uzgodnione z Prokuraturą Krajową rozwiązania, będą korzystnie oddziaływać na praktykę procesową Policji w warunkach znowelizowanej od kwietnia 2016 roku procedury karnej. Że, przywołując obowiązujące w II Rzeczypospolitej przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 26 listopada 1931 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania prokuratur sądów apelacyjnych i okręgowych (Dz.U. nr 102, poz. 784), osiągnięty zostanie optymalny poziom „ujednostajnienia trybu postępowania8”.
insp. w st. sp. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista BK KGP
1 Usunięcie w § 1 art. 236 k.p.k. wyrazów „sądu lub prokuratora” skutkuje tym, że organem uprawnionym do wydawania postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych jest także Policja.
2 Na dzień 22.08.2016 r. projekt nowego zarządzenia KGP w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym jest w fazie przed podpisaniem przez KGP.
3 Za rzeczy „zbędne” – w rozumieniu art. 230 § 2 k.p.k. – należy uznawać tylko te, które są zbędne w ustaleniu istoty przestępstwa lub w wykryciu sprawcy albo udowodnieniu mu sprawstwa.
4 O tym, kto jest osobą uprawnioną wg art. 230 § 2 k.p.k. decydują przepisy prawa cywilnego.
5 W takiej sytuacji brak podstaw do tymczasowego zajęcia mienia ruchomego, gdyż jest ono już w dyspozycji Policji lub prokuratora (nie występuje przesłanka obawy usunięcia mienia) – Policja może wystąpić do prokuratora z wnioskiem o wydanie stosownego postanowienia.
6 Gdy dowód rzeczowy ma wartość naukową, artystyczną lub historyczną, właściwą instytucją jest muzeum.
7 Brakowanie – wydzielanie dokumentacji niearchiwalnej do zniszczenia po upływie okresu jej przechowywania w archiwum lub składnicy akt Policji.
8 § 8. Celem ujednostajnienia trybu postępowania prokuratorzy apelacyjni i okręgowi mogą udzielać podległym sobie prokuratorom wyjaśnień i wskazówek w drodze okólników.
§ 41. Prokuratorzy apelacyjni winni najmniej raz do roku, okręgowi zaś przynajmniej co kwartał zwoływać konferencje podległych prokuratorów celem ujednostajnienia działalności prokuratur, omówienia orzeczeń Sądu Najwyższego i rozważenia spornych zagadnień, powstałych na tle praktyki sądowej.