Wspólną ich cechą jest to, że przywrócone zostały niektóre rozwiązania funkcjonujące w dochodzeniu lub śledztwie do 30 czerwca 2015 r.

ZMIANY W ZAKRESIE ŚLEDZTWA (art. 3111) I DOCHODZENIA (art. 325e)

Utrzymana została zasada, że niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa (art. 305 par. 1). Przepis ten stosuje się odpowiednio w dochodzeniu (art. 325a par. 2). Postanowienie o wszczęciu śledztwa nadal wydaje prokurator, natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; przy czym postanowienie wydane przez Policję jest zatwierdzane przez prokuratora.

Nowela kwietniowa nie zmieniła zasady, że postanowienia o: wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu wydaje policjant prowadzący postępowanie. Policja nadal nie jest obowiązana do zawiadomienia prokuratora o wszczęciu dochodzenia. Jednakże – co jest zmianą istotną – zgodnie z nowym brzmieniem par. 2 w art. 325e k.p.k. postanowienia te będą wymagały zatwierdzenia przez prokuratora, z wyjątkiem postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw2. Wydanie przez Policję postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw możliwe jest w każdym dochodzeniu, także prowadzonym po jego przedłużeniu przez prokuratora3, o ile wystąpi faktyczna przyczyna umorzenia rejestrowego, tj. brak dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych, czyli także po wyczerpaniu terminu podstawowego (dwumiesięcznego) zakreślonego dla dochodzenia. Za taką interpretacją przemawia przepis par. 134 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 kwietnia 2016 roku Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. poz. 508) w brzmieniu: Wydanie postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw jest dopuszczalne w każdej sprawie. Umorzenie rejestrowe nie będzie jednak możliwe w sytuacji dochodzenia prowadzonego po uchyleniu zaskarżonego postanowienia o jego umorzeniu na podstawie art. 325f par. 1 k.p.k. przez sąd, ponownie umarzanego z powodu niewykrycia sprawcy. W takiej sytuacji właściwą podstawą umorzenia jest art. 322 k.p.k.4.

W kontekście tej zmiany warto przypomnieć, że Policja tylko w przypadku postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw będzie nadal uprawniona do uwzględniania w całości zażalenia na nie, a gdy go nie uwzględni w całości, będzie je kierowała do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem, który, o ile nie przychyli się do zażalenia, skieruje je do sądu (art. 325e par. 4). Pamiętać należy, że na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, poza stronami – zgodnie z art. 306 par.  1a k.p.k. – zażalenie przysługuje:

1) instytucji państwowej lub samorządowej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie (ale nie społecznej, jak w przypadku zażalenia na odmowę wszczęcia);

2) osobie, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie określonym w art. 228–231, art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270–277, art. 278–294 lub w art. 296–306 k.k., jeżeli postępowanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomienia, a wskutek tego przestępstwa doszło do naruszenia jej praw.

PRZEDSTAWIENIE ZARZUTÓW

Nowela kwietniowa powraca do obowiązujących do 30 czerwca 2015 r. zasad związanych z zakresem wykonywania i sposobem dokumentowania przez Policję czynności procesowych w śledztwie. Na podstawie art. 311 par. 2 k.p.k. prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. Jednakże, zgodnie z nowym brzmieniem par. 3 w art. 311 k.p.k., powierzenie przewidziane w par. 2 nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa; może jednak mieć zastosowanie art. 308 par. 2 k.p.k. Oznacza to, że Policja nie może w śledztwie powierzonym wydawać postanowienia o przedstawieniu zarzutów, także o jego zmianie lub uzupełnieniu.

Nowela kwietniowa nie zmieniła reguł przedstawiania zarzutów w dochodzeniu (art. 325g). Nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów (także o zmianie lub uzupełnieniu), chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany. Przesłuchanie osoby podejrzanej zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania (tzw. uproszczone przedstawienie zarzutów).

W znowelizowanej procedurze Policja nadal jest uprawniona w wypadkach niecierpiących zwłoki (art. 308) przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się wówczas od informacji o treści zarzutu. W takim wypadku w sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania prokurator wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do sporządzenia takiego postanowienia, umarza postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (par. 4). W sprawach, dla których właściwą formą postępowania przygotowawczego jest dochodzenie, nadal nie jest konieczne wydawanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów w dochodzeniu prowadzonym po uprzednim wykonaniu czynności niecierpiących zwłoki w trybie art. 308 par. 2 k.p.k. Jeżeli natomiast okaże się, że zarzut postawiony w tym trybie jest niezasadny wobec danej osoby, to niezbędne jest wydanie przez policjanta, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania, podlegającego zatwierdzeniu przez prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego wobec tej osoby na podstawie art. 322 k.p.k.

ZAMKNIĘCIE POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Instytucja zamknięcia postępowania składa się z określonego, uporządkowanego ciągu czynności przeprowadzanych przez policjanta w końcowej jego fazie (art. 321 par. 1, 325g par. 1). Od 15 kwietnia 2016 r., podobnie jak w poprzednim stanie prawnym, znajduje ona zastosowanie, gdy sprawa będzie kierowana do sądu, a więc wówczas, gdy będzie sporządzany i wnoszony do sądu: wniosek, o którym mowa w art. 335  par. 1, akt oskarżenia (art. 331 i 335 par. 2), wniosek o warunkowe umorzenie postępowania przez sąd na posiedzeniu poprzedzającym rozprawę główną (art. 336) lub wniosek o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego środków zabezpieczających (art. 324).

Nowela kwietniowa dokonała zasadniczych zmian w regulującym tę instytucję art. 321 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem instytucja zamknięcia postępowania składa się z określonego, uporządkowanego ciągu czynności, które przeprowadza organ prowadzący dochodzenie. Spośród tych czynności najistotniejsza jest przywrócona, znana policjantom czynność zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania przygotowawczego. Jest ona dokonywana tylko na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy.

Policjant prowadzący dochodzenie powiadamia podejrzanego i obrońcę na ich wniosek o terminie końcowego zaznajomienia z zebranymi materiałami, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez policjanta. Termin zaznajomienia podejrzanego z materiałami dochodzenia powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni (określony przez ustawodawcę minimalny termin 7 dni, musi być respektowany przez Policję w każdym przypadku). Ustalenie terminu niezbędnego do przejrzenia akt będzie zależeć głównie od obszerności materiału dowodowego zgromadzonego w dochodzeniu, ale także od indywidualnych zdolności percepcyjnych podejrzanego, związanych np. z jego wykształceniem lub stanem zdrowia. Aby podejrzany mógł to uprawnienie procesowe zrealizować, należy zapewnić mu odpowiednie warunki do osobistego przejrzenia akt, np. odpowiednie pomieszczenie w siedzibie Policji.

Samo zaznajomienie podejrzanego z materiałami dochodzenia polega na ustnym zreferowaniu (przedstawieniu) przez policjanta zebranego w sprawie materiału dowodowego. W trakcie tej czynności zarówno podejrzany, jak i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat przedstawionych materiałów, a także składać oświadczenia, czy też wyjaśniać nasuwające się wątpliwości. W dochodzeniu, w którym występuje wielu podejrzanych, dopuszczalne jest zbiorowe zaznajamianie podejrzanych z materiałami postępowania. Jest to możliwe, jednak przy zapewnieniu uprzednio możliwości osobistego zapoznania się przez każdego z podejrzanych oraz ich obrońców z aktami dochodzenia. Z czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego z materiałami dochodzenia obowiązkowo sporządza się protokół (art. 143 par. 1 pkt 8). 

Przypomnieć w tym miejscu należy, że zgodnie z przepisem art. 156 par. 5 k.p.k., w brzmieniu nadanym nowelą kwietniową, jeżeli nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów lub kopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kopie. Co istotne, w wypadku odmowy udostępnienia akt pokrzywdzonemu na jego wniosek, należy poinformować go o możliwości udostępnienia mu akt w późniejszym terminie (informacja powinna być elementem wydawanego przez policjanta zarządzenia w przedmiocie udostępnienia akt – tutaj w przedmiocie odmowy). Jednakże z chwilą powiadomienia podejrzanego lub obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego pokrzywdzonemu, jego pełnomocnikowi lub przedstawicielowi ustawowemu nie można odmówić udostępnienia akt, umożliwienia sporządzania odpisów lub kopii oraz wydania odpisów lub kopii. Mając na uwadze praktyczny aspekt realizacji przez pokrzywdzonego uprawnienia, powinien być on przez Policję informowany o terminie zaznajomienia podejrzanego z materiałami dochodzenia, gdyż inaczej nie będzie mógł on w terminie 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania jako strona w dochodzeniu składać wniosków o uzupełnienie dochodzenia (art. 321 par. 5).

W terminie 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania strony (podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik) mogą składać wnioski o uzupełnienie dochodzenia. Trzeba wyraźnie podkreślić, że w art. 321 par. 5 k.p.k. uprawnienie do składania wniosków o uzupełnienie dochodzenia zostało przyznane obu stronom postępowania przygotowawczego (art. 299 par. 1). Ustawodawca nakazuje ponadto odpowiednie stosowanie przepisu art. 315 par. 2 k.p.k., co oznacza, że w razie uwzględnienia wniosku stronie, która go złożyła, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają.

Złożenie przez stronę wniosku o uzupełnienie dochodzenia wywołuje konieczność jego rozpoznania według reguł określonych w przepisie art. 170 k.p.k. Powody oddalenia wniosku dowodowego (w tym przypadku wniosku strony o uzupełnienie dochodzenia) są wymienione w art. 170 par. 1 k.p.k.5.

Termin 3 dni określony w przepisie art. 321 par. 5 k.p.k. nie jest wiążący w tym sensie, że wniosek dowodowy może być złożony i później, zarówno w stadium postępowania przygotowawczego, przed skierowaniem przez prokuratora np. wniosku, o którym mowa w art. 335 par. 1 k.p.k. lub aktu oskarżenia do sądu, jak i już w stadium postępowania sądowego.

Po upływie terminu 3 dni przewidzianego dla złożenia wniosku o uzupełnienie dochodzenia, jeżeli nie zachodzi potrzeba jego uzupełniania, policjant wydaje postanowienie o jego zamknięciu i ogłasza je lub o jego treści zawiadamia podejrzanego oraz jego obrońcę (art. 321 par. 6 k.p.k.) tylko wówczas, gdy podejrzany jest tymczasowo aresztowany. W pozostałych wypadkach wydanie postanowienia o zamknięciu dochodzenia nie jest wymagane. Niezależnie od liczby podejrzanych występujących w dochodzeniu wydaje się jedno postanowienie o jego zamknięciu. Wydanie postanowienia o zamknięciu oznacza, że w postępowaniu nie będą przeprowadzane już żadne czynności dowodowe. Postanowienie to wydaje się więc dopiero wtedy, kiedy nie wystąpi potrzeba uzupełnienia dochodzenia po końcowym zaznajomieniu podejrzanego ze zgromadzonym materiałem. Oznacza to, że albo nie zgłoszono wniosku o uzupełnienie dochodzenia w terminie 3 dni, albo też wniosek taki zgłoszono, lecz został on oddalony w oparciu o przepis art. 170 k.p.k., albo też policjant prowadzący postępowanie nie dostrzegł konieczności uzupełnienia dochodzenia, działając z urzędu. W razie uzupełnienia dochodzenia czynności składające się na instytucję zamknięcia muszą być ponowione, chyba że dojdzie do umorzenia postępowania.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista BK KGP

1 Jeżeli nie wskazano innej podstawy prawnej, przepisy w nawiasach oznaczają odpowiednie artykuły ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego.

2 Nowela nie zmienia zasady, że dopuszczalne jest wydawanie przez prowadzącego dochodzenie tych postanowień bez ich uzasadniania.

3 Art. 325i § 1. Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy. Prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony.

4 Z regulaminu prokuratury: § 219. Umarzając postępowanie przygotowawcze na podstawie art. 322 k.p.k., jako przyczynę umorzenia można wskazać także:

1) niewykrycie sprawcy przestępstwa;

2) okoliczność, że podejrzany nie popełnił zarzucanego mu przestępstwa;

3) brak interesu społecznego w kontynuowaniu ścigania z urzędu albo w objęciu ściganiem z urzędu.

5 Art. 170 § 1. Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:

1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,

2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia  sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,

3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,

4) dowodu nie da się przeprowadzić,

5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.