Uprawnienia Policji i innych służb do prowadzenia kontroli operacyjnej były przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, które rozpoczęło się w kwietniu 2014 roku (sygnatura akt K23/11).
Na wniosek rzecznika praw obywatelskich i prokuratora generalnego TK badał konstytucyjność przepisów dotyczących prawa do kontroli operacyjnej oraz prawa do pozyskiwania i przetwarzania danych telekomunikacyjnych. Rozprawa przed Trybunałem Konstytucyjnym trwała trzy dni, a obecni na niej byli szefowie lub przedstawiciele wszystkich zainteresowanych służb.
ZASKARŻONE ARTYKUŁY
Przedmiotem zaskarżenia były następujące artykuły ustawy z 6 kwietnia 1990 roku o Policji:
– Art. 19 – zarzut niekonstytucyjności przepisu wynikał, zdaniem skarżących, z pominięcia regulacji wyłączającej z kręgu podmiotów, które mogą być poddane kontroli operacyjnej, osób zobowiązanych do tajemnicy zawodowej: adwokackiej, dziennikarskiej, notarialnej, lekarskiej, radcy prawnego czy doradcy podatkowego.
– Art. 19 ust. 1 pkt 8 – przedmiotem skargi było, że w przypadku kontroli operacyjnej dotyczącej przestępstw ściganych na mocy porozumień międzynarodowych ustawodawca odsyła do bliżej nieokreślonego katalogu tych przestępstw zawartych w umowach i porozumieniach międzynarodowych. Według skarżących regulacja ta nie spełnia wymogu kompletności ustawowej i jako taka jest sprzeczna z Konstytucją RP.
– Art. 19 ust. 6 pkt 3 – skarga dotyczyła nieprecyzyjności zapisu dotyczącego uzyskiwania i utrwalania treści rozmów telefonicznych i innych informacji uzyskanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych.
– Art. 20c ust. 1 – zarzut dotyczył braku precyzyjnie określonego celu katalogu przestępstw umożliwiających Policji gromadzenie danych telekomunikacyjnych, co według skarżących obarcza przepis wadą niedostatecznej określoności i konkretności, ingerując w ten sposób nadmiernie w sferę praw i wolności.
ORZECZENIE TK
30 lipca 2014 r. w postępowaniu o sygn. akt K23/11 Trybunał Konstytucyjny, orzekając w pełnym składzie, wydał wyrok, kończąc trwające od kwietnia 2014 roku postępowanie, w którym udział brali szefowie, przedstawiciele służb i instytucji uprawnionych do stosowania kontroli operacyjnej oraz uzyskiwania danych telekomunikacyjnych. Trybunał orzekł co następuje:
– Art. 19 ustawy o Policji jest niezgodny z Konstytucją RP w zakresie, w jakim przepis ten nie przewiduje gwarancji zniszczenia materiałów zawierających informacje objęte zakazami dowodowymi, co do których sąd nie uchylił tajemnicy zawodowej, bądź uchylenie było niedopuszczalne.
– Art. 19 ust. 1 pkt 8 ustawy o Policji jest zgodny Konstytucją RP oraz Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, uznając, że podstawą do stosowania kontroli operacyjnej przez Policję w przypadku przestępstw ściganych na mocy porozumień międzynarodowych są przestępstwa określone w polskiej ustawie karnej, ścigane na mocy umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.
– Art. 19 ust. 6 pkt 3 ustawy o Policji jest zgodny z Konstytucją RP – przy rozumieniu, że organ zarządzający kontrolę operacyjną wskazuje rodzaj środka technicznego uzyskiwania informacji i dowodów oraz ich utrwalania stosowanego w indywidualnej sprawie.
– Art. 20c ust. 1 ustawy o Policji jest niezgodny z Konstytucją RP – ponieważ nie przewiduje niezależnej kontroli udostępniania danych telekomunikacyjnych, o których mowa w art. 180c i 180d ustawy z 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne.
– W pozostałym zakresie postępowanie zostało umorzone.
W wyroku z 30 lipca 2014 roku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że przepisy art. 19 i art. 20c ust. 1 ustawy o Policji tracą moc obowiązującą w tym zakresie z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw RP.
ELŻBIETA SITEK
Dostosowanie do wyroku
Sejm 15 stycznia 2016 r. przyjął ustawę o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw. Projekt dotyczy wszystkich służb uprawnionych do stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych, czyli Policji, SG, ŻW, ABW, CBA, SKW, SWW oraz organów kontroli skarbowej.
Ustawa ma na celu dostosowanie polskiego prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 roku o sygn. akt K 23/11, który to wyrok uznał niektóre przepisy dotyczące kontroli operacyjnej i pozyskiwania danych telekomunikacyjnych przez służby za niezgodne z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej.
ZMIANY W USTAWIE O POLICJI
Odnosząc się do zapisów ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Trybunał Konstytucyjny w sentencji wyroku orzekł niezgodność z Konstytucją RP, ponieważ:
– nie przewiduje ona gwarancji niezwłocznego, komisyjnego i protokolarnego zniszczenia materiałów zebranych przez Policję, zawierających tajemnicę spowiedzi, obrończą, adwokacką i radcowską, notarialną, doradcy podatkowego, lekarską, dziennikarską lub statystyczną (art. 19);
– nie przewiduje niezależnej kontroli udostępniania danych telekomunikacyjnych, o których mowa w art. 180c i art. 180d ustawy z 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne przez niezawisły organ (art. 20c).
W uzasadnieniu wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał także inne kwestie związane z kontrolą operacyjną i pozyskiwaniem danych telekomunikacyjnych, które powinny zostać doprecyzowane przy nowelizacji ustawy o Policji.
Trybunał kilkukrotnie wypowiadał się w sprawie konstytucyjności przepisów regulujących czynności operacyjno-rozpoznawcze, jako mogących prowadzić do ingerencji w sferę prywatności jednostek i tajemnicę komunikowania się. Należy jednak podkreślić, że TK nigdy nie podważył dopuszczalności ich stosowania w demokratycznym państwie prawa. Przeciwnie, wyraźnie wskazywał, że niejawne pozyskiwanie przez organy władzy publicznej informacji o obywatelach w toku kontroli operacyjnej ukierunkowanej na zapobieganie przestępstwom, ich wykrywanie oraz zwalczanie jest nieodzowne. Jawność w realizacji tych czynności przez uprawnione służby powodowałaby bowiem ich nieskuteczność, a to z kolei rzutowałoby na poziom bezpieczeństwa państwa i jego obywateli. Trybunał Konstytucyjny dostrzega, że warunki zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom są coraz trudniejsze, rośnie zagrożenie terroryzmem i zorganizowaną przestępczością, a nowoczesne technologie są wykorzystywane przez przestępców zarówno do komunikowania się, jak i do popełniania przestępstw, np. internetowych.
Uwzględniając wspomniany wyrok TK, nowa ustawa reguluje następujące zagadnienia:
– przesłanki stosowania kontroli operacyjnej;
– przesłanki dostępu do danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych;
– rodzaje środków niejawnego pozyskiwania informacji;
– zasady postępowania z materiałami, które mogą zawierać informacje objęte tajemnicą zawodową albo są objęte bezwzględnymi zakazami dowodowymi;
– okres prowadzenia kontroli operacyjnej;
– zasady i procedury dotyczące weryfikacji i niszczenia danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych zbędnych dla prowadzonego postępowania;
– organy oraz procedurę kontroli pozyskiwania danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych.
W zakresie danych pocztowych i internetowych uprawnienia służb nie uległy zmianom, został tylko ujednolicony tryb pozyskiwania i postępowania z tymi danymi. Ustawa o Policji (art. 19 ust. 6 i 6a) wyczerpująco określa sposoby prowadzenia kontroli operacyjnej, wraz z niezbędnymi wyłączeniami.
KONTROLA OPERACYJNA
Jest prowadzona niejawnie i może polegać na:
– uzyskiwaniu i utrwalaniu treści rozmów prowadzonych przy użyciu środków technicznych, w tym za pomocą sieci telekomunikacyjnych;
– uzyskiwaniu i utrwalaniu obrazu lub dźwięku osób z pomieszczeń, środków transportu lub miejsc innych niż miejsca publiczne;
– uzyskiwaniu i utrwalaniu treści korespondencji, w tym korespondencji prowadzonej za pomocą środków komunikacji elektronicznej;
– uzyskiwaniu i utrwalaniu danych zawartych w informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych;
– uzyskiwaniu dostępu i kontroli zawartości przesyłek.
Jednakże kontroli operacyjnej – podobnie jak w obecnym stanie prawnym – nie będą stanowiły czynności polegające na obserwowaniu i rejestrowaniu przy użyciu środków technicznych obrazu z pomieszczeń przeznaczonych dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych w celu wytrzeźwienia, policyjnych izb dziecka, pokoi przejściowych oraz tymczasowych pomieszczeń przejściowych, o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt 4a ustawy o Policji.
CZAS STOSOWANIA KONTROLI OPERACYJNEJ
W art. 19 ust. 9 ustawy o Policji określono jednoznacznie maksymalny okres stosowania kontroli operacyjnej, który nie może być dłuższy niż 18 miesięcy. Oznacza to, że po upływie pierwszego okresu, na jaki została zarządzona kontrola operacyjna, tj. nie dłużej niż 3 miesiące (pierwsze postanowienie sądu) oraz w przypadku przedłużenia o kolejne (maksymalnie) 3 miesiące, możliwe będzie przedłużenie prowadzenia kontroli operacyjnej na kolejne następujące po sobie okresy (na podstawie postanowienia sądu), jednakże łączny okres przedłużenia stosowania przez te służby kontroli operacyjnej (nie licząc dwóch pierwszych przedłużeń) nie może przekroczyć 12 miesięcy.
TAJEMNICE
W art. 19 ust. 15f–15j ustawy o Policji zaproponowano, aby w przypadku, gdy zachodzi przypuszczenie, że materiały uzyskane w wyniku kontroli operacyjnej będą zawierać informacje stanowiące tajemnice związane z wykonywaniem zawodu lub funkcji obrońcy, adwokata, radcy prawnego lub duchownego (art. 178 k.p.k.), komendant główny Policji, komendant CBŚP albo komendant wojewódzki Policji zarządza ich niezwłoczne, komisyjne i protokolarne zniszczenie. Natomiast jeśli uzyskane materiały mogłyby zawierać informacje pochodzące od mediatora (art. 178a k.p.k.) lub dziennikarza (art. 180 par. 3 k.p.k.), z wyłączeniem informacji o przestępstwach, o których mowa w art. 240 par. 1 kodeksu karnego, albo informacje stanowiące tajemnicę notarialną, adwokacką, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarską, dziennikarską lub statystyczną (art. 180 par. 2 k.p.k.), komendant główny Policji, komendant CBŚP albo komendant wojewódzki Policji przekazują te materiały właściwemu prokuratorowi. Prokurator kieruje je do sądu, który zarządzi kontrolę, a następnie wydaje postanowienie o dopuszczeniu do wykorzystania w postępowaniu karnym tych materiałów lub zarządza zniszczenie, jeśli ich wykorzystanie w postępowaniu karnym jest niedopuszczalne.
RATOWANIE ŻYCIA LUB ZDROWIA
Art. 20c ustawy o Policji rozszerza możliwość uzyskiwania przez Policję danych telekomunikacyjnych, pocztowych oraz internetowych, w przypadkach niezbędnych do ratowania życia lub zdrowia ludzkiego bądź wsparcia działań poszukiwawczych lub ratowniczych. Przepis ten stanowi odpowiedź na pojawiające się wątpliwości co do uprawnień Policji w tym zakresie.
ORGAN KONTROLUJĄCY
W znowelizowanej ustawie jako niezależny podmiot sprawujący kontrolę nad pozyskiwaniem danych telekomunikacyjnych przez Policję wskazano sąd okręgowy właściwy dla siedziby organu Policji, któremu udostępniono dane. Organ Policji w terminach półrocznych składać ma do sądu okręgowego właściwego dla jego siedziby sprawozdanie z pozyskiwania danych. W ramach kontroli sąd okręgowy może zapoznać się z materiałami uzasadniającymi udostępnienie Policji danych telekomunikacyjnych, pocztowych lub internetowych.
Z uwagi na konieczność kompleksowego opracowania informacji, kontrolą sądową – prócz danych telekomunikacyjnych – objęto również proces udostępniania uprawnionym organom danych pocztowych, określonych na podstawie ustawy z 23 listopada 2012 r. (Prawo pocztowe) oraz tzw. danych internetowych, określonych w art. 18 ust. 1–5 ustawy z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną. Dane te objęte zostały wszystkimi regulacjami dotyczącymi dotychczas danych telekomunikacyjnych.
UJEDNOLICENIE I DOPRECYZOWANIE
Nowe regulacje w zakresie stosowania kontroli operacyjnej oraz pozyskiwania danych telekomunikacyjnych zostały ujednolicone dla wszystkich służb posiadających dotychczas takie uprawnienia. Drobne różnice w regulacjach wynikają wyłącznie ze specyfiki zadań poszczególnych służb. Ustawa nie zmienia w sposób zasadniczy zasad stosowania kontroli operacyjnej. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego precyzuje rodzaje pozyskiwanych danych, sposób postępowania z materiałami uzyskanymi w wyniku kontroli operacyjnej, które mogą zawierać treści stanowiące tajemnice związane z zawodami zaufania publicznego, oraz określa maksymalny czas stosowania kontroli. Jednolite regulacje dotyczące pozyskiwania danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych powinny korzystnie wpłynąć na poziom ochrony tych danych. Jednocześnie sposób sprawowania przez sąd kontroli nad pozyskiwaniem danych nie będzie wpływał na sprawność działania Policji.
mł. insp. MAREK ŚLIZAK, MAREK T. ANTONOWICZ