Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa do odebrania dziecka rodzinie przez Policję lub jej udziału w tej czynności może dojść w sytuacjach:

1. Przymusowego odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką przez kuratora sądowego – art. 5981-14 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296, z późn. zm.), zwanej dalej „k.p.c.”.

2. Odebrania dziecka z rodziny przez pracownika socjalnego w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie – art. 12a ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. nr 180, poz. 1493, z późn. zm).

3. W sytuacjach kryzysowych podczas interwencji Policji – art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483, z późn. zm.).

Istotne są różnice związane z rolą Policji podczas czynności opisanych w pkt 1–3.

PRZEZ KURATORA

Biorąc pod uwagę sytuację opisaną w pkt 1, należy zauważyć, że zgodnie z art. 7 Konstytucji RP „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”.

Zgodnie z art. 48 Konstytucji RP:

1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Z ograniczeniem władzy rodzicielskiej może wiązać się umieszczenie małoletnich dzieci w różnego rodzaju placówkach opiekuńczo-wychowawczych. W przypadku niewywiązania się przez rodziców lub opiekunów prawnych z obowiązku doprowadzenia małoletnich do placówki wskazanej przez sąd w wyznaczonym terminie, sąd zobowiązuje kuratora sądowego do odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką każdej osoby, u której ona się znajduje (art. 5988 k.p.c.). Zgodnie z tym przepisem tylko i wyłącznie kurator sądowy uprawniony jest do odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej. W takim przypadku Policja nie jest organem uprawnionym do oceny zasadności rozstrzygnięć dokonanych przez niezawisły sąd.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. z 2003 r. nr 112, poz. 1064, z późn. zm.) w par. 9 określono, że kurator rodzinny, do którego sąd zwrócił się o przymusowe odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką – powiadamia o terminie swoich czynności osoby, o których mowa w art. 5989 k.p.c. (tj. uprawnionego albo osoby lub przedstawiciela instytucji przez niego upoważnionej), w razie potrzeby żąda pomocy odpowiednich instytucji (w tym organów opieki społecznej) oraz włącza do akt sprawy opiekuńczej pisemną notatkę z przebiegu tej czynności.

Zgodnie z art. 59810 k.p.c. „Na żądanie kuratora sądowego Policja jest zobowiązana do udzielenia mu pomocy przy czynnościach związanych z przymusowym odebraniem osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką”. Oznacza to, że jeżeli kurator sądowy napotyka trudności przy wykonywaniu czynności związanych z przymusowym odebraniem osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, może zwrócić się o udzielenie mu pomocy do Policji. Żądanie kuratora sądowego udzielenia mu pomocy przez Policję może być uzasadnione również prawdopodobieństwem wystąpienia trudności w zakresie wykonania decyzji sądu. Kurator, powołując się na art. 59810 k.p.c., nie może jednak żądać od Policji pomocy w postaci wejścia na teren posesji, wyważenia drzwi czy przeszukania mieszkania.

Pomoc Policji powinna polegać na zapewnieniu osobistego bezpieczeństwa kuratorowi i osobie odbieranej oraz na zapewnieniu porządku w miejscu przeprowadzenia czynności. Czynności funkcjonariuszy Policji nie mogą naruszać dobra osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką.

Art. 59811 par. 3 k.p.c. stanowi, że: „Jeżeli zobowiązany lub inne osoby przeszkadzają w wykonaniu orzeczenia w miejscu pobytu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, na żądanie kuratora sądowego Policja usunie te osoby z miejsca wykonywania orzeczenia”. Kierując się szeroko rozumianym dobrem dziecka, należy pamiętać, aby stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób utrudniających prawne działania kuratora sądowego ograniczyć do niezbędnego minimum.

Podkreślić należy, że w omawianej sytuacji brak przepisów wykonawczych oraz ugruntowanego orzecznictwa w zakresie granic pomocy, jakiej zobowiązana jest udzielić Policja na żądanie kuratora sądowego zgodnie z art. 59810 k.p.c.

Należy jednak zwrócić uwagę na zadania, jakie mają do spełnienia poszczególne podmioty biorące udział w czynnościach związanych z odebraniem osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Zapis art. 5989 k.p.c. wyraźnie wskazuje, że przy odebraniu dziecka przez kuratora sądowego obecny musi być uprawniony bądź upoważniona przez niego osoba lub przedstawiciel instytucji, której zostanie przekazane dziecko.

Przepis art. 5989 k.p.c. wskazuje, że w przypadku niestawienia się żadnej z tych osób czynność nie będzie dokonana. Wynika z tego wprost, że uprawiony bądź osoba przez niego upoważniona ma wiodącą rolę w zapewnieniu opieki dziecku od momentu odebrania go przez kuratora do czasu umieszczenia go w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej.

Tożsame stanowisko prezentuje sekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, odpowiadając 24 maja 2012 r. na interpelację poselską nr 4492. Minister wskazuje, że osobą uprawnioną w rozumieniu art. 5989 k.p.c. może być np. pracownik socjalny z PCPR lub pracownik pedagogiczny placówki, w której dziecko będzie umieszczone. Cytując sekretarza stanu Jacka Męcinę: „należy przy tym podkreślić, że pracownik placówki opiekuńczo-wychowawczej lub powiatowego centrum pomocy rodzinie nie ma uprawnień odbierania dziecka od rodziców. Jego rolą jest przyjęcie dziecka od kuratora i otoczenie go fachową opieką”.

Podobnie sprawa wygląda przy przekazaniu dzieci do rodzinnej pieczy zastępczej. Za umieszczenie dziecka w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej odpowiedzialny jest powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka przed umieszczeniem w systemie opieki.

PRZEZ PRACOWNIKA SOCJALNEGO

Kolejna sytuacja to odebranie dziecka przez pracownika socjalnego zgodnie z zapisami ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 marca 2011 r. w sprawie procedury postępowania przy wykonywaniu czynności odebrania dziecka z rodziny w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie stanowi w par. 4 ust. 1: „Procedura postępowania funkcjonariusza, przy wykonywaniu przez pracownika socjalnego czynności odebrania dziecka z rodziny, obejmuje:

1. zapewnienie bezpieczeństwa osobistego dziecku, pracownikowi socjalnemu i innym uczestnikom postępowania;

2. w razie potrzeby udzielenie pierwszej pomocy i wezwanie pogotowia ratunkowego”.

Zatem i w tym przypadku rolą Policji jest zapewnienie bezpieczeństwa osobistego uczestnikom postępowania oraz ewentualne udzielenie pierwszej pomocy. Nie jest natomiast zadaniem Policji zapewnienie środków transportu i umieszczenie dziecka u innej niezamieszkałej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej.

W SYTUACJI KRYZYSOWEJ

W czasie codziennej służby może dojść do sytuacji odebrania dziecka podczas interwencji Policji w sytuacjach kryzysowych wymagających zapewnienia dziecku natychmiastowej opieki. W takim przypadku to na Policji ciąży obowiązek doprowadzenia dziecka do rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego – art. 58 i 103 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2013 r., poz. 135, z późn. zm.).

Interwencja w tym trybie może być również podjęta przez Policję na podstawie informacji przekazanej przez kuratora sądowego. Może mieć to miejsce w sytuacji, kiedy np. z uwagi na porę dnia nie mógł on skontaktować się z sędzią rodzinnym, aby ten po wysłuchaniu relacji kuratora mógł wydać z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia, w tym o umieszczeniu dziecka w jednostce systemu pieczy zastępczej, które będzie podlegało wykonaniu na zasadzie art. 59813 k.p.c. Należy wskazać, że kuratorowi nie przysługuje samoistne uprawnienie (jak np. pracownikowi socjalnemu na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) do odebrania dziecka z rodziny. Policjant podejmujący interwencję na żądanie kuratora sądowego ma prawo oczekiwać, że kurator udzieli mu niezbędnej pomocy w zakresie chociażby wskazania placówki pieczy zastępczej, do której należy przewieźć dziecko.

Należy pamiętać, że zgodnie z art. 3 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka „We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka”. Dlatego też w omawianych sytuacjach od interweniującego policjanta oczekuje się, że będzie starał się uspokoić dziecko, wytłumaczyć mu, co się stało zrozumiałym dla jego wieku i rozwoju językiem, upewnić je, że jest pod dobrą opieką i że nie grozi mu żadne niebezpieczeństwo. Należy również umożliwić dziecku zabranie z domu ulubionej maskotki. Bardzo ważne jest ustalenie aktualnego stanu zdrowia dziecka i tego, czy nie wymaga specjalistycznej opieki lekarskiej. Kwestię udzielenia pomocy medycznej, kiedy dziecko znajduje się w sytuacji nagłego zagrożenia zdrowotnego, szczegółowo reguluje ustawa z 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. nr 191, poz. 1410, z późn. zm.).

Czy Policja może odebrane rodzicom dziecko przekazać innej niezamieszkującej wspólnie osobie najbliższej, np. dziadkom dziecka, czy też innej niespokrewnionej, a wskazanej przez rodziców osobie? Należy podkreślić, że w zakresie umieszczenia dziecka w związku z przemocą w rodzinie u osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 par. 11 kodeksu karnego uprawnienie takie przysługuje pracownikowi socjalnemu. Rodzi się zatem pytanie, czy uprawnienie to nie rozpościera się na pozostałe podmioty biorące udział w podejmowaniu decyzji o odebraniu dziecka, w tym na Policję? Mając na względzie generalną zasadę wynikającą z Konstytucji RP: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa” należy stwierdzić, że takie uprawnienie Policji nie przysługuje. Można by w tym miejscu podać w wątpliwość, czy Policja kieruje się w istocie dobrem dziecka? Wszak u swoich dziadków dziecku byłoby dobrze. Kierując się dobrem dziecka, Policja nie ma innych możliwości prawnych, jak zapewnienie właściwej opieki dziecku zgodnie z przepisami ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 148 ustawy z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r., poz. 788, z późn. zm.):

„par. 1. Nie może być ustanowiona opiekunem osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych.

par. 1a. Opiekunem małoletniego nie może być ustanowiona także osoba, która została pozbawiona władzy rodzicielskiej albo skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, albo osoba, wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.

par. 2. Nie może być ustanowiony opiekunem ten, w stosunku do kogo zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna”.

Biorąc pod uwagę, że sytuacje kryzysowe w rodzinie mogą wystąpić w różnych porach dnia oraz brak możliwości bieżącej weryfikacji informacji, o których mowa w par. 1a cyt. przepisu, powierzenie opieki nad dzieckiem osobie spokrewnionej, co do której nie ma 100-procentowej pewności, że w przeszłości nie dopuściła się wskazanych czynów, jest niemożliwe. Niesie bowiem ze sobą ryzyko nie tylko niewłaściwego sprawowania opieki, ale wręcz narażenia dziecka na to, że stanie się ofiarą przestępstwa. Zatem zgodnie z obowiązującymi przepisami jedyną dopuszczalną formą pomocy dziecku przez Policję jest umieszczenie go w odpowiedniej placówce opiekuńczej. Na podstawie danych zawartych w Informacji Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (druk sejmowy nr 1669), w 2012 r. w Polsce funkcjonowały 543 rodziny zastępcze o charakterze pogotowia rodzinnego, w których przebywało łącznie 1913 dzieci, oraz 123 placówki opiekuńczo-wychowawcze typu interwencyjnego, w których przebywało łącznie 2217 dzieci.

oprac. mł. insp. DARIUSZ PRZĄDKA

radca Wydziału Prewencji Biura Prewencji i Ruchu Drogowego KGP


Zobacz także:
Nadzór prewencyjny cz. 1 (nr 112/07.2014)
Ustawa o broni i amunicji cz. 3 (Nr 111 / 06.2014)