OBRONA KONIECZNA INTERWENCYJNA
W myśl nowych przepisów, osobom podejmującym tzw. obronę konieczną interwencyjną, a więc obronę przed bezpośrednim, bezprawnym zamachem skierowanym przeciwko cudzemu dobru prawnemu, została przyznana taka sama ochrona, jaka jest przewidziana w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych1. Uznano bowiem, że skoro osoby takie działają na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego, to atak na nie powinien być – w sensie prawnym – traktowany jak atak na policjanta, prokuratora czy sędziego. Przesłanką przyznania szczególnej ochrony osobie odpierającej zamach na cudze dobro prawne jest wymóg, aby działała ona w warunkach obrony koniecznej. Oznacza to, że działanie tej osoby powinno być motywowane chęcią odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu oraz aby jej zachowanie w sensie obiektywnym było działaniem na rzecz ochrony bezpieczeństwa lub porządku prawnego. Przesłanka ta zostanie również spełniona w przypadkach, gdy osoba odpierająca zamach w momencie przeciwstawienia się temu zamachowi nie będzie sobie uświadamiać, że jej zachowanie jest zachowaniem na rzecz ochrony bezpieczeństwa lub porządku prawnego, ale oceniając obiektywnie, zachowanie to taki walor będzie posiadać.
W praktyce oznacza to, że jeżeli obywatel wystąpi w obronie na przykład niszczonego przez wandala mienia (np. zaparkowanych na ulicy samochodów) albo bitego w miejscu publicznym człowieka2, to w przypadku, gdy sprawca na skutek podjętej obrony koniecznej interwencyjnej uderzy osobę interweniującą lub w inny sposób naruszy jej nietykalność cielesną, będzie odpowiadał, (niezależnie od odpowiedzialności za czyn, który był przyczyną podjęcia interwencji), na podstawie art. 221 par. 1 k.k., tj. za naruszenie nietykalności funkcjonariusza publicznego, co jest zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Odpowiedzialność ta będzie surowsza niż w przypadku, gdyby zachowanie takie było traktowane jako tzw. zwykłe naruszenie nietykalności cielesnej, opisane w art. 217 par. 1 k.k. i zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Sprawca używający broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszczający się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę, która mu pomaga, będzie podlegał karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. W sytuacji, gdy wskutek czynnej napaści funkcjonariusz lub osoba go wspomagająca dozna ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – sprawca będzie podlegał karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata.
Istotnym skutkiem nowego rozwiązania jest to, że wspomniane czyny przestępcze będą ścigane w trybie publicznoskargowym, a nie z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że w przypadku powzięcia informacji o użyciu przez sprawcę siły wobec osoby działającej w obronie koniecznej interwencyjnej, organy ścigania będą miały obowiązek przeprowadzenia postępowania. Przepis art. 25 par. 5 przewiduje wyłączenie stosowania par. 4 w sytuacjach, gdy czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby, tzn. jeżeli czyn wobec osoby interweniującej ma charakter jedynie agresji słownej. Wówczas zachowanie sprawcy podlegać będzie ściganiu z oskarżenia prywatnego albo w trybie publicznoskargowym, jeżeli prokurator uzna za celowe objęcie tego czynu ściganiem, z uwagi na interes społeczny (art. 60 par. 1 k.p.k.).
Nadmienić należy, że po art. 217 k.k. dodano art. 217a w brzmieniu:
„Art. 217a. Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną w związku z podjętą przez niego interwencją na rzecz ochrony bezpieczeństwa ludzi lub ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” (przestępstwo ścigane z urzędu).
Nowy art. 217a k.k. nie koliduje z konsekwencjami wynikającymi z art. 25 par. 4 k.k. Przepis art. 217a k.k. znajdzie bowiem zastosowanie tylko w przypadkach, w których osoba interweniująca nie będzie działać w warunkach obrony koniecznej. Znajdzie on zastosowanie w sytuacji, gdy reakcja na zagrożenie bezpieczeństwa ludzi lub ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego nie będzie przybierała formy odpierania zamachu, lecz na przykład ustnej perswazji w stosunku do osoby naruszającej prawo, mającej skłonić ją do zaprzestania takiego zachowania, czy też interwencji polegającej na telefonicznym powiadomieniu Policji o zauważonym zachowaniu innej osoby, rodzącym zagrożenie bezpieczeństwa ludzi lub bezpieczeństwa albo porządku publicznego.
ZABÓJSTWO FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO
Omawiana ustawa poza zmianą brzmienia art. 148 par. 2 k.k.3 zmienia także brzmienie jego par. 3: „par. 3. Karze określonej w par. 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego”.
Zgodnie z treścią znowelizowanego artykułu 148 par. 2 k.k., najniższą karą, na jaką sąd będzie mógł skazać sprawcę kwalifikowanego zabójstwa, jest 12 lat pozbawienia wolności (dotychczas za taki czyn groziła kara 25 lat albo kara dożywotniego pozbawienia wolności). Dotyczy to zabójstw popełnionych ze szczególnym okrucieństwem, w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, z użyciem materiałów wybuchowych. Należy zauważyć, że ustawodawca zrezygnował z kwalifikowanego typu zabójstwa popełnionego z użyciem broni palnej (dawny art. 148 par. 2 pkt 4 k.k.).
Takie samo zagrożenie ustawowe odnosi się do sprawców zabójstw stypizowanych w art. 148 par. 3 k.k. Zapis art. 148 par. 3 k.k. stanowi realizację celu, jakim jest wzmocnienie ochrony prawnej funkcjonariuszy publicznych. Należy jednak podkreślić, że przepis nie obejmuje wszystkich kategorii funkcjonariuszy publicznych, których normatywną definicję zawiera art. 115 par. 13 k.k. Ustawodawca zawęził zakres jego stosowania tylko do funkcjonariuszy publicznych „... których obowiązki służbowe związane są z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego” (art. 148 par. 3 k.k. in fine). Sformułowanie „obowiązków służbowych związanych z…”, nawiązuje do sformułowania występującego m.in. w art. 1 ust. 1 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2007 r. nr 43, poz. 277, z późn. zm.)4, co usuwa ewentualne wątpliwości interpretacyjne.
CZYNNA NAPAŚĆ NA FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO LUB OSOBĘ DO POMOCY MU PRZYBRANĄ
Znowelizowany art. 223 par. 1 k.k. w brzmieniu „Kto, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10” ustanawia odpowiedzialność karną za czynną napaść, w sytuacji gdy wspólnie i w porozumieniu działać będzie dwóch współsprawców, podczas gdy dawny przepis art. 223 k.k. posługiwał się znamieniem „wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami”, co zgodnie z przyjętą wykładnią oznaczało działanie co najmniej trzech osób. Pozostałe znamiona czynnej napaści, tj. posługiwanie się przez sprawcę bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem albo środkiem obezwładniającym, pozostały bez zmian.
W art. 223 par. 2 k.k. wprowadzono typ kwalifikowany w stosunku do przestępstwa czynnej napaści unormowanej w art. 223 par. 1 k.k. Przepis zaostrza odpowiedzialność karną, jeżeli skutkiem czynnej napaści jest ciężki uszczerbek na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby mu przybranej do pomocy (sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12). Ustawa listopadowa wprowadziła także zmianę w art. 10 par. 2 k.k. Umożliwia ona pociągnięcie do odpowiedzialności karnej nieletnich, którzy dopuścili się po ukończeniu 15. roku życia czynnej napaści skutkującej ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej (art. 223 par. 2 k.k.).
W nowym art. 231a k.k. – w brzmieniu: „Z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych funkcjonariusz publiczny korzysta również wtedy, jeżeli bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska” – została przyznana wzmocniona ochrona funkcjonariuszom publicznym. Polega ona na tym, że funkcjonariuszowi, w stosunku do którego skierowano jakikolwiek bezprawny zamach, podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska (godzący np. w jego nietykalność cielesną, zdrowie, wolność), przysługuje ochrona tożsama z ochroną przysługującą mu podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Przepis ma na celu przeciwdziałanie aktom agresji (słownej, fizycznej), skierowanej przeciwko określonym kategoriom funkcjonariuszy publicznych, np. policjantom, motywowanym wyłącznie niechęcią czy nawet nienawiścią do tej grupy zawodowej.
ZMIANA W USTAWIE O POLICJI
W związku z wprowadzeniem do kodeksu karnego nowych rozwiązań wzmacniających ochronę prawną funkcjonariuszy publicznych dokonano zmian w ustawie o Policji5. Zmiana w art. 66 ust. 1 ma charakter porządkujący. Wprowadzenie do przepisu alternatywy łącznej „podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych” ma na celu ujednolicenie terminologii używanej w ustawie o Policji z terminologią, jaką posługuje się kodeks karny, opisując przestępstwa dotyczące ochrony funkcjonariuszy publicznych. Dodanie w art. 66 ustępu 2 powoduje, że ochrona przewidziana w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych przysługuje również policjantowi, który poza czasem służby podejmie działania na rzecz zapobieżenia zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego, przywrócenia bezpieczeństwa i porządku publicznego lub ujęcia sprawcy czynu zabronionego. Wymienione działania mieszczą się w katalogu podstawowych zadań Policji przewidzianych w art. 1 ust. 2 ustawy o Policji i, jak wskazano w uzasadnieniu do rządowego projektu (druk sejmowy 2986), „należą do tych zadań, które z jednej strony wiążą się z najbardziej istotnym zagrożeniem osobistym dla wykonującego je policjanta, z drugiej zaś – odpowiadają niejednokrotnie podejmowanym przez policjantów poza czasem służby działaniom, stanowiącym reakcję na dostrzeżone przejawy naruszenia prawa”.
oprac. w Wydziale Dochodzeniowo Śledczym Biura Kryminalnego KGP
1 W art. 25 k.k. dodano § 4 i 5 w brzmieniu:
„§ 4. Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.
§ 5. Przepisu § 4 nie stosuje się, jeżeli czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby”.
2 Tak w uzasadnieniu Rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy o Policji (druk sejmowy nr 2986) http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/opisy/2986.htm.
3 W art. 148 § 2 otrzymał brzmienie: „§ 2. Kto zabija człowieka:
1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
4) z użyciem materiałów wybuchowych,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności”.
4 Art. 1 ust. 1 ustawy o Policji: „Tworzy się Policję jako umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego”.
5 Nowe brzmienie art. 66 ustawy o Policji: „1. Policjant podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzysta z ochrony przewidzianej w Kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych.
2. Z ochrony przewidzianej w Kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzysta również policjant, który poza czasem służby działa na rzecz:
1) zapobieżenia zagrożeniu dla życia lub zdrowia ludzkiego;
2) przywrócenia bezpieczeństwa i porządku publicznego;
3) ujęcia sprawcy czynu zabronionego”.