Na tym tle oraz opierając się na orzecznictwie Sądu Najwyższego (tzw. zgoda następcza) zaistniała potrzeba zmian poszczególnych zapisów określających zakres czynności operacyjno‑rozpoznawczych w ustawie o Policji. Poza Biurem Prawnym KGP w procesie legislacyjnym czynnie uczestniczy Biuro Spraw Wewnętrznych KGP. Tam powstał jeden z proponowanych projektów zmian ustawy o Policji3. Dokonano w nim nowelizacji uprawnień Policji wynikających z regulacji artykułu 19, tj. możliwości stosowania przez Policję kontroli operacyjnej. Projekt ten wprowadza nowe rozwiązania, które powodują co do zasady rozszerzenie uprawnień Policji. Uzupełniają też luki prawne powstałe w związku z interpretacją przepisów artykułu 19 ustawy o Policji, przyjętą przez Sąd Najwyższy w wyrokach z 26 kwietnia 2007 r.4 oraz z 3 grudnia 2008 r.5.
Pierwsza proponowana zmiana dotyczy art. 19 ust. 1 pkt 2 – rozszerza zakres przedmiotowego stosowania kontroli operacyjnej o przestępstwa z art. 151 k.k. (dopuszczenie, namowa, pomoc do samobójstwa drugiej osoby), art. 158 par. 2 i 3 k.k. (udział w bójce lub pobiciu), art. 159 k.k. (udział w bójce lub pobiciu z użyciem broni, noża lub innych niebezpiecznych narzędzi), art. 182 par. 1 k.k. (niszczenie dziedzictwa przyrodniczego), art. 183 par. 1 i 3 k.k. (nieodpowiednie postępowanie z substancjami zagrażającymi osobom i środowisku), art. 203 k.k. (doprowadzenie przemocą innej osoby do uprawiania prostytucji), art. 204 par. 2 i 4 k.k. (stręczycielstwo, sutenerstwo – nakłanianie innej osoby do uprawiania prostytucji), art. 265 par. 1 i 2 k.k. (wykorzystanie informacji stanowiącej tajemnicę), art. 266 par. 1 i 2 k.k. (ujawnienie informacji stanowiącej tajemnicę), art. 291 k.k. (paserstwo).
W procesie legislacyjnym należałoby wziąć pod uwagę tendencję dotyczącą zakazu rozszerzenia zakresu przedmiotowego kontroli operacyjnej w tak delikatnej sferze życia publicznego, jaką stanowi szeroko rozumiany „podsłuch”6. Wskazane jest, aby wprowadzana zmiana miała charakter rozwiązania systemowego w pełni zbieżnego z obowiązującym prawem europejskim. I żeby pożądana zmiana była jak najdłużej aktualna. Jeśli podczas proponowanych zmian de lege ferenda projektu ustawy o czynnościach operacyjno‑rozpoznawczych czy ustawy o Policji nie zostaną uwzględnione uwarunkowania gwarancyjne wynikające z szeroko rozumianego prawa podmiotowego, to w przyszłości Trybunał Konstytucyjny będzie ex post uchylał poszczególne regulacje i normy prawne. Rozszerzenie katalogu przestępstw powinno wynikać z określonych naprawdę ważnych potrzeb operacyjnych i być mocno ograniczone.
Art. 19 ust. 15 projektu ustawy mówi:
„W przypadku uzyskania dowodów popełnienia przestępstw określonych w ust. 1, pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego, komendant główny Policji lub komendant wojewódzki Policji przekazuje właściwemu prokuratorowi wszystkie materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej, w razie potrzeby z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. W postępowaniu przed sądem, w odniesieniu do tych materiałów, stosuje się odpowiednio przepisy art. 393 par. 1, zdanie pierwsze kodeksu postępowania karnego”.
Na szczególną aprobatę zasługuje wyróżnienie przez twórców projektu ustawy expressis verbis, o jakie przestępstwa chodzi. Skoro autorzy tej regulacji powołują się na postanowienie składu siedmiu sędziów Izby Karnej Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 2007 r. – to zgodnie z tezą pierwszą wyraźnie wskazują, że chodzi o przestępstwa wymienione w katalogu przestępstw artykułu 19 ust. 1. Należy zatem jednoznacznie stwierdzić, że regulacja artykułu 19 ust. 15a (zgoda następcza) w przypadku uzyskania dowodów popełnienia przestępstw określonych w ust. 1 przez osobę inną niż objęta postanowieniem wydanym na podstawie ust. 2 lub 3 albo popełnionych przez osobę nim objętą, ale innych, niż wymienione w tym postanowieniu – powtórnie wskazuje, że w ustępie 15 chodzi o przestępstwa określone w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji.
Na pełną aprobatę zasługują zapisy art. 19 ust. 15a i 19 ust. 15c, jak też ustępu 17: „Zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej materiały niezawierające dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego oraz niemające znaczenia dla toczącego się postępowania karnego lub dla czynności operacyjno‑rozpoznawczych podjętych przez Policję w celu zapobieżenia przestępstwu, o którym mowa w ust. 1, podlegają komisyjnemu i protokolarnemu zniszczeniu niezwłocznie po zakończeniu kontroli operacyjnej”. Zapis „niezwłocznie po zakończeniu kontroli operacyjnej” powoduje, że przepis ten staje się przepisem gwarancyjnym w stosunku do art. 51 ust. 4 Konstytucji RP.
Właściwość miejscowa
W projekcie zmian art. 19 ustawy o Policji zaproponowano rozszerzenie kręgu podmiotów upoważnionych do wnioskowania o kontrolę operacyjną ze strony Policji. Oprócz komendanta głównego Policji uprawnionym do występowania o zarządzenie kontroli operacyjnej we wszystkich trybach, tj. art. 19 ust. 1, 3 oraz przedłużeniach 8 i 9, powinien być upoważniony przez niego kierownik komórki organizacyjnej KGP. Mógłby być to na przykład dyrektor Centralnego Biura Śledczego KGP, Biura Kryminalnego KGP czy Biura Spraw Wewnętrznych. Na pewno taki sposób postępowania rozwiązałby problemy praktyczne związane z liczbą wniosków kierowanych do komendanta głównego Policji.
Jednakże jak taka zmiana ma się do przepisów gwarancyjnych, które ograniczają wnioskujących do dwóch podmiotów: komendanta głównego Policji i komendanta wojewódzkiego Policji? Czy rozszerzenie kręgu wnioskujących nie pozbawi komendantów możliwości kontroli tej delikatnej sfery działalności Policji? Bardzo praktyczna jest zmiana wynikająca z zapisu w ust. 2 art. 19, zezwalająca na wydanie postanowienia w przedmiocie stosowania kontroli operacyjnej przez sąd okręgowy właściwy miejscowo ze względu na siedzibę wnioskodawcy. Taka regulacja w sposób znaczący odciążyłaby Sąd Okręgowy w Warszawie, który teraz rozpatruje wszystkie wnioski o zarządzenie kontroli operacyjnej z terenu kraju kierowane przez komendanta głównego Policji. Za zmianami tymi konsekwentnie musiałby ulec przekształceniu ustęp 14 art. 19 uprawniający w tym przypadku wnioskodawcę do informowania właściwego prokuratora o wynikach kontroli operacyjnej po jej zakończeniu, a na jego żądanie również o przebiegu tej kontroli.
Wykorzystanie materiałów z podsłuchu
W projekcie zmian artykułu 19 ustawy o Policji dodano kolejno ustępy: 15a, 15b, 15c7. W projekcie artykułu 19 ust. 15a zwrócono uwagę, że materiały zgromadzone podczas kontroli operacyjnej zawierające dane uzasadniające podejrzenie popełnienia przestępstwa katalogowego (dowody), pod warunkiem że osoba i przestępstwo zostały objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej (wydawanego w formie postanowienia sądu okręgowego lub w trybie art. 19 ust. 3 zgody sądu okręgowego, także w formie postanowienia) – mogą być wykorzystane w postępowaniu karnym. Taka regulacja wspólnie z art. 19 ust. 15 i 15c w pełni rozwiązuje zasadnicze problemy interpretacyjne i spory doktrynalne co do tzw. zgody następczej i zapisu materiałów na odpowiednich nośnikach. W ustępie 15b art. 19 wskazuje się, że zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej materiały zawierające informacje mające znaczenie dla czynności operacyjno‑rozpoznawczych prowadzonych w celu zapobieżenia przestępstwu, o którym mowa w ust. 1, przekazuje się do jednostki organizacyjnej Policji prowadzącej te czynności, w celu włączenia do akt odpowiedniej sprawy operacyjnej. Jednakże przy konstruowaniu tego przepisu należy zwrócić uwagę na konieczność przekazania wszystkich materiałów z kontroli operacyjnej właściwemu prokuratorowi, co powoduje, że w tej sytuacji mamy do czynienia ze sprzecznością dwóch norm proceduralnych określonych odpowiednio w artykule 19 ust. 15 i 19 ust. 15b projektu ustawy o Policji. Zapis zezwalający na przekazanie części materiałów z podsłuchu do jednostki organizacyjnej Policji bez zgody sądu okręgowego wydaje się nie do przyjęcia, chociażby w odniesieniu do art. 51 ust. 4 Konstytucji RP.
W artykule 19 ust. 15c projektu rozwiązany wydaje się problem nośników informacji, np. dysków wewnętrznych. W przypadku zapisów obrazu lub dźwięku utrwalonych na nośniku stanowiącym element wewnętrzny urządzenia użytego do utrwalania, przekazanie materiału, o którym mowa odpowiednio w art. 19 ustępach 15, 15a i 15b, następuje po przeniesieniu tych zapisów na odpowiedni nośnik zewnętrzny. Naturalnie należy tutaj zapewnić użycie metody gwarantującej zgodność zapisu przeniesionego z zapisem pierwotnym. Metodę przeniesienia zapisu obrazu lub dźwięku należy szczegółowo opisać w notatce urzędowej, którą dołącza się do materiałów z kontroli operacyjnej.
Zgoda następcza
Artykuł 19 ust. 15a projektu zmian ustawy o Policji stanowi, że w przypadku uzyskania dowodów popełnienia przestępstw określonych w ust. 1 przez osobę inną niż objęta postanowieniem wydanym na podstawie ust. 2 lub 3 albo popełnionych wprawdzie przez osobę nim objętą, ale innych niż wymienione w tym postanowieniu, dowody te przekazuje się w sposób wskazany w ust. 15 art. 19, jeżeli właściwy miejscowo sąd okręgowy udzieli na to zgody po rozpatrzeniu wniosku złożonego przez organ Policji, o którym mowa w ust. 1 tegoż przepisu. Pozostaje zatem dalej aktualna tzw. zgoda następcza, zmienia się natomiast tryb jej zastosowania. Nie będzie można w przyszłości stosować odpowiednio (zgodnie z tezą II postanowienia Sądu Najwyższego I KZP 6/2007 r.) trybu art. 19 ust. 3 ustawy o Policji tylko tryb art. 19 ust. 1 tejże ustawy, co w konsekwencji rozwiąże dotychczasowy problem przekroczenia terminu wniosku następczego. Problem poruszany w orzecznictwie zostanie rozwiązany ex lege. Do wszczęcia postępowania karnego Policja nie będzie przekazywała wszystkich materiałów, tylko te, które zawierają dowody. Znajdzie to odzwierciedlenie w zapisie nowego artykułu 19 ust. 15 ustawy o Policji, tj. w przypadku uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego, komendant główny Policji lub komendant wojewódzki Policji przekazuje właściwemu prokuratorowi materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej, które zawierają takie dowody, w razie potrzeby z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. W postępowaniu przed sądem, w odniesieniu do tych materiałów, stosuje się odpowiednio przepisy art. 393 par. 1, zdanie pierwsze kodeksu postępowania karnego.
W art. 19 ust. 15b projektu ustawy znajdujemy upoważnienie Policji do wykorzystania w toku czynności operacyjno‑rozpoznawczych materiałów z kontroli operacyjnej zawierających informacje mające znaczenie dla tych czynności, tylko i wyłącznie w celu zapobieżenia przestępstwu wymienionemu w art. 19 ust. 1 (katalogowemu). Pozwoli to na przekazanie do jednostki organizacyjnej Policji prowadzącej czynności, w celu włączenia do akt sprawy operacyjnej zgromadzonych podczas stosowania kontroli operacyjnej materiałów zawierających informacje, które mają znaczenie dla czynności operacyjno‑rozpoznawczych. Takie rozwiązanie może spowodować w praktyce pewne zagrożenia w stosunku do przepisów gwarancyjnych określonych w Konstytucji RP. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy o Policji w części dotyczącej czynności operacyjno‑rozpoznawczych konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela nie mają charakteru absolutnego i mogą być mocą norm ustawowych ograniczane dla realizacji innych wartości konstytucyjnych, ustanowionych w celu ochrony dóbr, którym w danym przypadku trzeba dać pierwszeństwo. W myśl art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ograniczenia takie są dopuszczalne również wtedy, gdy są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego państwa. Muszą być przy tym zgodne z zasadą proporcjonalności, przez co należy rozumieć, że są w stanie doprowadzić do zamierzonych skutków (są przydatne), a ich efekty powinny pozostać w proporcji do uciążliwości, jakich nastręczają osobom, których dotyczą8.
Według art. 8 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r.9 ingerencje państwa w indywidualne sfery prywatności są uzasadnione, jeżeli mają służyć takim celom, jak ochrona bezpieczeństwa państwowego, bezpieczeństwa publicznego lub dobrobytu gospodarczego kraju, ochrona porządku i zapobieganie przestępstwom, ochrona zdrowia i moralności lub ochrona praw i wolności innych osób. Ingerencje te muszą być wyraźnie przewidziane przez przepisy prawa krajowego, dostępnego osobom zainteresowanym oraz przewidywalne co do swoich skutków10.
Jacek Kudła – prelegent Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury
Anna Grzeszczak – Prokuratura Rejonowa w Płocku
1 Por. M. Chrabkowski, Wykorzystanie materiałów kontroli operacyjnej w postępowaniu przygotowawczym. Szczytno 2009 r.
2 Por. Projekt ustawy o czynnościach operacyjno‑rozpoznawczych. Sejm RP VI kadencji. Numer druku: 353. Wnioskodawca – grupa posłów. Data wpływu projektu 7.02.2008 r.
3 Projekt o zmianie ustawy o Policji i niektórych innych ustaw z 16 lutego 2009 roku oraz projekt nowelizacji art. 19 ustawy o Policji z 14 stycznia 2008 r. przedstawiony przez dyrektora Biura Spraw Wewnętrznych KGP, na szkoleniu (warsztatach) pt.: „Wybrane zagadnienia policyjnego procesu wykrywczego oraz postępowania przygotowawczego w kontekście współpracy Biura Spraw Wewnętrznych z prokuraturami”. Szkolenie odbyło się w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie w trzech edycjach: 7–9 kwietnia, 9–11 i 23–25 czerwca 2008 r.
4 Postanowienie składu siedmiu sędziów Izby Karnej. Sygnatura akt I KZP 6/07 z 26 kwietnia 2007 r. numer orzeczenia 37. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa nr 5 z 2007 roku. ISSN 0137-2785, nr ind. 367788. Opublikowany w biuletynie SN z 18 maja 2007 r.
5 Wyrok Sądu Najwyższego V KK 195/08 z 3 grudnia 2008 r. OSNKW nr 2 z 2009 r.
6 Por. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r., sygn. Akt K 32/04. Dz.U. z 21 grudnia 2005 r. nr 250, poz. 2116.
7 Ibidem, Projekt o zmianie ustawy o Policji i niektórych innych ustaw z 16 lutego 2009 roku oraz projekt nowelizacji art. 19 ustawy o Policji z 14 stycznia 2008 r. przedstawiony przez dyrektora Biura Spraw Wewnętrznych KGP na szkoleniu (warsztatach) pt.: „Wybrane zagadnienia policyjnego procesu wykrywczego oraz postępowania przygotowawczego w kontekście współpracy Biura Spraw Wewnętrznych z prokuraturami”. Szkolenie odbyło się w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie w trzech edycjach: 7–9 kwietnia, 9–11 i 23–25 czerwca 2008 r.
8 Uzasadnienie projektu o zmianie ustawy o Policji i niektórych innych ustaw z 16 lutego 2009 r.
9 Zmienionej następnie protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284, ze zm.).
10 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanego w sprawie Malone przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 8691/79.