Zgodnie z art. 31 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wolność człowieka podlega ochronie prawnej, każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych i nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje, zaś ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Przy czym ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Jednocześnie art. 41 Konstytucji RP daje gwarancje m.in. wolności osobistej. Jak wynika z orzecznictwa sądowego oraz nauki prawa, wolność osobista jest jednym z najważniejszych praw człowieka. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 marca 1990 r., sygn. akt V KZP 33/89 przyjął, że wolność osobista to „możliwość (niezależność, swoboda) podejmowania przez człowieka decyzji zgodnie z własną wolą”. Z kolei Trybunał Konstytucyjny w wyrokach z 11 października 2011 r., sygn. akt K 16/10 oraz z 10 lipca 2007 r., SK 50/06 określił wolność osobistą jako możliwość podejmowania przez jednostkę decyzji zgodnie z własną wolą oraz dokonywania wyboru postępowania zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym.

Do tej pory zostały omówione instytucje prawa stanowiące odstępstwo od zasady wolności osobistych wynikające z przepisów Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenie czy też Kodeksu postępowania cywilnego. Instytucje te mogą być stosowane wobec różnych kategorii podmiotów występujących w postępowaniach regulowanych tymi przepisami, czyli uczestników tych postępowań. Jednakże powyższe nie wyczerpuje wszystkich możliwości, w których Policja ma prawo dokonać zatrzymania i doprowadzenia.

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego

Osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego, może zostać umieszczona w domu pomocy społecznej. Z art. 40 ww. ustawy wynika, że jeżeli osoba, wobec której wydano postanowienie o przyjęciu do domu pomocy społecznej, odmawia stawienia się w domu pomocy społecznej lub w inny sposób utrudnia wykonanie tego postanowienia, sąd z urzędu lub na wniosek organu do spraw pomocy społecznej może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby do domu pomocy społecznej przez Policję.

Ponadto zgodnie z art. 46 ust. 2a tej ustawy, jeżeli osoba psychicznie chora, która ma być poddana badaniu przez biegłego, odmawia stawienia się we wskazanym miejscu lub w inny sposób uchyla się od tego badania, sąd może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby przez Policję do wskazanego miejsca. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie przez Policję, o którym mowa w art. 40 i 46, następuje w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego. Trzeba też pamiętać, że wobec osób podlegających zatrzymaniu i doprowadzeniu jest możliwe stosowanie przymusu bezpośredniego.

Zasady stosowania przymusu bezpośredniego określa zaś art. 18 tej ustawy. Zgodnie z nim przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, przy wykonywaniu czynności przewidzianych w ustawie, można stosować tylko wtedy, gdy jej przepis do tego upoważnia albo osoby te: 1) dopuszczają się zamachu przeciwko a) życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub b) bezpieczeństwu powszechnemu, lub 2) w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, lub 3) poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej. Przy czym przymus bezpośredni wobec tych osób polega na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu lub izolacji.

O zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje lekarz, który określa rodzaj zastosowanego środka przymusu oraz osobiście nadzoruje jego wykonanie. W szpitalach psychiatrycznych, innych zakładach leczniczych, jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz w trakcie wykonywania czynności, o których mowa art. 46a ust. 3, jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji lekarza, o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje i nadzoruje osobiście jego wykonanie pielęgniarka, która jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić o tym lekarza.

Wychowanie w trzeźwości

Jak wynika z art. 24 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2023 r. poz. 2151, z późn. zm.) osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego. Nie zawsze są one skore do współpracy, dlatego ustawa przewiduje, że takie osoby można przymusowo skierować na leczenie. W powyższym zakresie orzeka sąd.

W sytuacji nieusprawiedliwionego niestawiennictwa na rozprawę lub uchylania się od zarządzonego poddania się badaniu przez biegłego albo obserwacji w zakładzie leczniczym sąd może zarządzić przymusowe doprowadzenie przez organ Policji (art. 30). Jeśli osoba, wobec której został prawomocnie orzeczony obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, nie stawi się do odbycia takiego leczenia albo samowolnie opuści zakład leczenia stacjonarnego, wówczas sąd również zarządza doprowadzenie jej przez Policję (art. 32).

Ustawodawca posługuje się w tym przypadku czynnością doprowadzenia jako sposobem egzekucji praw nałożonych w drodze innych aktów wydawanych przez sąd. Dopełnieniem tych uprawnień jest prawo do zatrzymania takich osób, wynikające z art. 33 ustawy. W myśl tego przepisu Policja ma prawo zatrzymania – ale tylko w niezbędnych wypadkach i na czas konieczny do wykonania tego zarządzenia.

Osobie doprowadzanej odbiera się przedmioty, których użycie mogłoby spowodować samouszkodzenie albo zagrozić życiu lub zdrowiu innej osoby. Ma ona też obowiązek stosować się do poleceń funkcjonariusza Policji niezbędnych do dokonania doprowadzenia. Jeśli zaś taka osoba stawia opór lub jest agresywna, może być zastosowany przymus bezpośredni w formie przytrzymania lub unieruchomienia. Wobec osoby zatrzymanej w jednostce Policji, która stwarza zagrożenie dla życia lub zdrowia własnego lub innej osoby, lub niszczy przedmioty znajdujące się w otoczeniu, może być zastosowany przymus bezpośredni (art. 42 ustawy), który polega na przytrzymaniu, unieruchomieniu lub izolacji. W jednostkach Policji o zastosowaniu przymusu bezpośredniego i zaprzestaniu jego stosowania decyduje komendant jednostki Policji lub osoba przez niego upoważniona, a podczas ich nieobecności – dyżurny jednostki Policji, a jeśli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji ww. podmiotów, o zastosowaniu przymusu decyduje i wykonuje go funkcjonariusz Policji. Przewidziane ustawą środki służą wykonaniu ustawowej preambuły uznającej życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu.

Obrona ojczyzny

Przymusowe doprowadzenie przez Policję dotyczy także pewnych zdarzeń uregulowanych ustawą z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2025 r. poz. 825). Zgodnie z art. 54 ust. 8 osoby podlegające rejestracji w razie mobilizacji mogą zostać obowiązane do zgłoszenia się do rejestracji w określonym terminie i miejscu. W przypadku niezgłoszenia się do rejestracji bez uzasadnionej przyczyny osoby podlegającej temu obowiązkowi wójt (burmistrz, prezydent miasta) nakłada na nią grzywnę w celu przymuszenia albo zarządza przymusowe doprowadzenie przez Policję do urzędu gminy, w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Analogiczne rozwiązanie znalazło się w art. 59 ust. 8 ustawy, który stanowi, że w przypadku niestawienia się do kwalifikacji wojskowej bez uzasadnionej przyczyny właściwy wójt (burmistrz, prezydent miasta) z urzędu albo na wniosek przewodniczącego powiatowej komisji lekarskiej lub szefa wojskowego centrum rekrutacji nakłada na osobę podlegającą kwalifikacji wojskowej grzywnę w celu przymuszenia albo zarządza przymusowe doprowadzenie przez Policję do kwalifikacji wojskowej w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Z kolei z art. 160 ust. 2 wynika, że w razie niestawienia się osoby powołanej do odbycia obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej bez uzasadnionej przyczyny starosta (prezydent miasta na prawach powiatu) właściwy ze względu na jej miejsce pobytu stałego albo pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące, na wniosek szefa wojskowego centrum rekrutacji, zarządza przymusowe doprowadzenie powołanego przez Policję do wskazanej jednostki wojskowej, w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zatem za każdym razem w takich sytuacjach organ uprawniony wydaje stosowne zarządzenie będące podstawą prawną podejmowania przez Policję czynności doprowadzenia do konkretnego miejsca. Jak wynika z przepisów prawa, wolność człowieka nie ma charakteru absolutnego. W drodze ustaw istnieje możliwość ograniczenia tego prawa na różnych płaszczyznach i w różnym aspekcie.

Jednakże – jak wskazuje się w art. 41 ust. 2 ustawy zasadniczej – każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

W powołanym we wstępie wyroku sygn. akt SK 50/06 Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 203 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2025 r. poz. 383, z późn. zm.) w zakresie, w jakim nie stwarza wystarczających gwarancji procesowych zapewniających sądową weryfikację zgłoszonej przez biegłych konieczności połączenia badania psychiatrycznego oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także że art. 203 § 2 w związku z art. 203 § 3 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie wskazuje maksymalnego czasu trwania obserwacji psychiatrycznej w zakładzie leczniczym, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 30, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji.

Zatem należy zawsze mieć na względzie, że kwestie prawidłowości, tj. zgodności z prawem i dopuszczalności stosowania zatrzymania i/lub przymusowego doprowadzenia, będą zawsze podlegały ocenie sądu. Z tego powodu istotne jest skrupulatne wykonywanie zarządzeń, zwłaszcza tych, które określają miejsce doprowadzenia. W takich przypadkach Policja występuje jedynie jako wykonawca zarządzenia. Nie ma podstaw do rozciągania czasowego zatrzymania, bowiem jest ono jedynie zdarzeniem faktycznym służącym do doprowadzenia w określone miejsce, a czasami także w określonym czasie.

Wymienione ustawy nie zamykają wszystkich sytuacji, w których Policja może samodzielnie lub na zlecenie innego organu, procesowo lub poza jego tokiem dokonywać zatrzymań oraz doprowadzeń.

mec. Magdalena Będziejewska-Michalska

radca prawny