Sprawny mechanizm sieci

Zacznijmy od pytania: czy usystematyzowanie działań wewnętrznych na rzecz ochrony praw człowieka i przeobrażenie ich 20 lat temu w system zabezpieczyły Policję przed nadużyciami, stosowaniem przemocy czy innymi formami nieludzkiego traktowania? Oczywiście, że w ciągu tych lat zdarzały się niechlubne sytuacje. W latach 90. pod adresem Policji wielokrotnie kierowano zastrzeżenia oraz rekomendowano potrzebę wprowadzania konkretnych zmian w obszarze zapewnienia ochrony praw i wolności człowieka w działaniach Policji. Już sama ustawa o Policji z 6 kwietnia 1990 r. stanowiła wielkie zmiany, które w odnowionej formacji policyjnej i nowych warunkach ustrojowych pozwoliły na wprowadzanie różnych rozwiązań pozwalających na dbałość o profesjonalizm działania Policji. Idea ochrony praw człowieka została zapisana w ustawie wprost, co było zgodne również ze standardami europejskimi, a w szczególności z Europejską konwencją praw człowieka. Polska zaś jako członek Rady Europy była „zmuszona” do realizacji zobowiązań wynikających z programu RE pn. „Policja a prawa człowieka 1997–2000”. W ramach tych prac polska Policja podjęła współpracę m.in. z Helsińską Fundacją Praw Człowieka. Ważnym krokiem było również wdrożenie do 2003 r. zagadnień ochrony praw człowieka na każdym poziomie kształcenia policyjnego. Te początkowe działania, z utworzeniem stanowiska pełnomocnika Komendanta Głównego Policji ds. ochrony praw człowieka w Policji w 2004 r., były filarem kolejnych kluczowych przedsięwzięć.

Każdy rok funkcjonowania Policji zbliżał też formację do konkretnego rozwiązania systemowego, które mogłoby stać na straży ustawy o Policji, a tym samym ochrony praw i wolności ludzi w działaniach Policji. Systemowym rozwiązaniem w skali europejskiej była i jest tzw. sieć policyjnych pełnomocników ds. ochrony praw człowieka. Jeden z pierwszych pełnomocników Komendanta Głównego Policji ds. ochrony praw człowieka nadkom. Marcin Wydra w 2008 r. mówił w naszym miesięczniku: – Trzeba podkreślić, że sieć pełnomocników ds. ochrony praw człowieka funkcjonująca w polskiej Policji jest ewenementem na skalę europejską, a nawet światową. Żadna inna formacja nie ma takiego gremium. W tej sprawie stawiani jesteśmy za wzór („Policja 997” 2008, nr 6).

Sieć policyjnych pełnomocników obejmuje także członków zespołów ds. ochrony praw człowieka, których obecność w policyjnym systemie ochrony praw człowieka stanowi wynik wspominanej ewaluacji i innowacji.

Quis custodiet ipsos custodes?

Kto będzie strzegł samych strażników? System ochrony praw człowieka w Policji koncentruje się również na ochronie praw funkcjonariuszy i pracowników Policji. Pełnomocnicy nie zapominają, że funkcjonariuszy Policji i jej pracowników obowiązują te same zasady dotyczące praw człowieka co wszystkich innych ludzi. Wspierają na co dzień policjantów i pracowników w przypadkach podejrzenia naruszania wobec nich praw człowieka i zasady równego traktowania. Byli animatorami programu pn. „Ochrona prawna funkcjonariuszy Policji”, obowiązującego do dziś. Dzięki ich zaangażowaniu od 2014 r. we wszystkich jednostkach Policji zaczęły funkcjonować procedury antymobbingowe i antydyskryminacyjne, które dają możliwość zgłoszenia spraw mobbingowych, także tych o podłożu dyskryminacyjnym, konfliktowym oraz innym opartym na niepożądanych zachowaniach w służbie lub pracy.

Pełnomocnicy oraz członkowie zespołów ds. ochrony praw człowieka są także zaangażowani w działania na rzecz zapewniania dostępności jednostek Policji dla osób ze szczególnymi potrzebami w wymiarze architektonicznym, cyfrowym i informacyjno-komunikacyjnym.

Dwie dekady działań i prób zmian

Pełnomocnicy pracują według planów długoterminowych, koncentrując się na dwóch ważnych płaszczyznach – zewnętrznej (relacja Policja – społeczeństwo) oraz wewnętrznej (relacje środowiskowe i realizacja programów we współpracy z instytucjami krajowymi i międzynarodowymi). Skupiają się na proaktywnych działaniach na rzecz przestrzegania praw człowieka, zasady równego traktowania i zasad etyki zawodowej. Ich działania służą przede wszystkim uświadamianiu i uwrażliwianiu policjantów i pracowników Policji na kwestie poszanowania godności, maksymalizowaniu empatycznych postaw policjantów w stosunku do wszystkich osób przebywających w Polsce oraz dbaniu o właściwe przygotowanie policjantów do reagowania w przypadku zaistnienia incydentów i przestępstw motywowanych nienawiścią.

Przez dwie dekady udało się wdrożyć wiele systemowych działań, które sprawnie funkcjonują. Część inicjatyw i dostrzeganych przez pełnomocników problemów wymaga kolejnych rozwiązań oraz niezbędnych zmian. Jak na przykład ustrzec formację przed łamaniem zasady neutralności politycznej? Jak profesjonalizować zabezpieczenie zgromadzeń publicznych? Jakie jeszcze rozwiązania wdrożyć, by wyeliminować z naszego środowiska zachowania mobbingowe oraz każde inne niepożądane? Jak wzmocnić ochronę prawną policjantów przed aktami agresji społecznej? Za chwilę staniemy też przed kolejnym wyzwaniem etycznym funkcjonowania społeczeństwa, a zatem także policjantów oraz pracowników Policji w rozwijającej się w szybkim tempie sztucznej inteligencji.

Przed nami…

Jednym z wyzwań dla policyjnej edukacji w zakresie praw człowieka jest dostosowanie jej formuły do zmieniającej się generacji pokoleniowej. Naszą formację stanowią policjanci reprezentujący różne pokolenia. Sieć poszukuje więc nowych metod edukacyjnych i coraz bardziej sprawdza się formuła zaczerpnięta z pomysłów Agencji Praw Podstawowych UE (FRA), która w Policji została nazwana HERP, czyli Horyzontalną Edukacją Retrospektywną w Policji. Ma skłaniać młodszą generację do zawodowej refleksji nad moralnością i prawami człowieka przez wizyty i edukację np. w byłych nazistowskich obozach koncentracyjnych i zagłady, czy też pracę z artefaktami po zbrodni katyńskiej.

Przed nami praca nad nowym modelem funkcjonowania sieci policyjnych pełnomocników, która wymaga innego podejścia, także w kontekście współczesnych wyzwań zawodowych i ogólnospołecznych.

Na końcowym etapie jest formuła planistyczna na kolejne lata. Efektem prowadzonych prac będzie tzw. Centralny Plan Ochrony Praw Człowieka w Policji na lata 2025–2027. Naszym celem jest wypromowanie Karty Praw Człowieka UE, która w aktualnej sytuacji geopolitycznej nabiera jeszcze większego znaczenia. Słowa z preambuły, że „w obliczu zmian w społeczeństwie, postępu społecznego oraz rozwoju naukowego i technologicznego, niezbędne jest wzmocnienie ochrony praw podstawowych przez wyszczególnienie tych praw w Karcie i przez to uczynienie ich bardziej widocznymi”, stają się wyzwaniem także dla współczesnych policji. Dla realizacji Karty w Policji zostanie ustanowiona Policyjna Platforma Ochrony Praw Człowieka jednocząca naszą formację ze społeczeństwem obywatelskim działającym w obszarze ochrony praw człowieka.

Pozostawmy otwarte pytanie o to, jaka byłaby Policja i jej świadomość w omawianych tematach, gdyby nie powołanie sieci pełnomocników ds. ochrony praw człowieka.

Krzysztof Łaszkiewicz, Marta Krasuska, Izabela Pajdała

zdj. Izabela Pajdała, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Członek korpusu służby cywilnej jest obowiązany w szczególności: chronić interesy państwa oraz prawa człowieka i obywatela. Art. 76. 1 ust. 2 ustawy o służbie cywilnej

Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka. Art. 14 ust. 3 ustawy o Policji