Obecnie CLKP jest jednostką organizacyjną Policji właściwą w zakresie kryminalistyki oraz technik kryminalistycznych stosowanych w procesie rozpoznawania, zapobiegania i zwalczania przestępczości oraz wykrywania i ścigania sprawców przestępstw. CLKP realizuje zadania Komendanta Głównego Policji w zakresie nadzoru merytorycznego nad funkcjonowaniem laboratoriów kryminalistycznych komend wojewódzkich Policji oraz Komendy Stołecznej Policji w odniesieniu do szkolenia i potwierdzania kompetencji personelu badawczego oraz określania standardów pracy stosowanych w tych laboratoriach. Do zadań jednostki należą wydawanie opinii kryminalistycznych na podstawie przeprowadzonych badań, opracowywanie sprawozdań z przeprowadzonych badań oraz czynności technicznych, a także realizowanie zleconych czynności techniczno-kryminalistycznych na potrzeby jednostek organizacyjnych Policji.
Badania genetyczne
CLKP wdrożyło system zarządzania zgodny z normami PN-EN ISO 9001 i PN-EN ISO/IEC 17025. Działania jednostki odbywają się na forum międzynarodowym, a przedstawiciele poszczególnych wydziałów uczestniczą w opracowywaniu metodyk i procedur badawczych w ramach ENFSI (Europejskiej Sieci Instytutów Nauk Sądowych).
Wydział Badań Genetycznych CLKP zajmuje się identyfikacją materiału biologicznego pochodzenia ludzkiego (krwi, śliny, nasienia, włosów, tkanek, śladów kontaktowych), badaniami genetycznymi jądrowego DNA ww. materiału biologicznego, przy czym badania te obejmują oznaczenie profilu DNA i analizę porównawczą w zakresie polimorficznych układów typu STR. Kolejne zadania stawiane przed tym wydziałem to identyfikacja osób i NN zwłok na podstawie pokrewieństwa.
Spośród wszystkich policyjnych laboratoriów kryminalistycznych tylko CLKP wykonuje badania genetyczne materiału biologicznego w postaci kości i zębów. Po raz pierwszy profil DNA wykorzystano w postępowaniu sądowym w 1986 r. w Wielkiej Brytanii, natomiast polskie badania na użytek organów ścigania prowadzone były w latach 1988–1989 przez zespół prof. Ryszarda Słomskiego z Zakładu Genetyki PAN w Poznaniu i dotyczyły śledztwa w sprawie zabójstwa. W ciągu 35 lat wiedza i możliwości badawcze znacząco wzrosły. Jak podkreśla podinsp. dr Ewa Kartasińska – biegła ze specjalności genetyka sądowa*, która od 25 lat pełni służbę w CLKP: „Współczesne badania genetyczne wykorzystują analizę polimorfizmu loci STR i są uznawane za tzw. złoty standard, a wyniki badań genetycznych stanowią nieocenione źródło informacji umożliwiających m.in. identyfikację osób podejrzanych, poszukiwanych, ustalenie tożsamości osób o nieustalonej tożsamości, nieznanych zwłok, również w oparciu o analizę pokrewieństwa”.
Współczesna genetyka to także wyzwania, do których należą badanie i analiza tzw. śladów kontaktowych (pozostawianych bezwiednie śladów biologicznych zawierających niewielkie ilości DNA), a także fenotypowanie, czyli przewidywanie oparte na wnioskowaniu probabilistycznym tworzone na podstawie analizy DNA. Na uwagę zasługuje również technologia Rapid DNA, która umożliwia szybką identyfikację DNA pobranego na wymazówkę ze śluzówki policzków osoby, ofiar katastrofy masowej lub z pozostawionego materiału biologicznego przez sprawcę na miejscu popełnienia czynu zabronionego. Technologia ta została opracowana z myślą o zastosowaniu w warunkach laboratoryjnych, ale również na miejscu zdarzenia czy katastrofy masowej do identyfikacji ofiar i sprawców.
Bazy i wymiana danych
Bardzo istotnym obszarem działania CLKP jest prowadzony zbiór danych DNA, w którym są gromadzone i przetwarzane profile genetyczne:
• osób podejrzanych lub podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego;
• nieletnich dopuszczających się czynów zabronionych przez ustawę jako przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego;
• osób stwarzających zagrożenie, o których mowa w ustawie z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób;
• osób, o których mowa w art. 10 ust. 1 ustawy z 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych;
• oskarżonych lub skazanych za popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego;
• osób o nieustalonej tożsamości oraz osób usiłujących ukryć swoją tożsamość;
• zwłok ludzkich o nieustalonej tożsamości;
• śladów nieznanych sprawców przestępstw;
• osób zaginionych;
• osób, o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt 3a lit. c ustawy o Policji;
• osób, o których mowa w art. 20 ust. 1l ustawy o Policji.
Od grudnia 2012 r. Polska na mocy decyzji Rady Europy rozpoczęła automatyczną wymianę danych DNA w ramach intensyfikacji współpracy w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej. W styczniu 2013 r. w Zakładzie Biologii CLKP został uruchomiony Krajowy Punkt Kontaktowy (KPK) ds. automatycznej wymiany danych DNA z państwami członkowskimi UE. Do jego zadań należy zapewnienie dostępu punktom kontaktowym innych państw do wykonywania sprawdzeń profili DNA w polskim zbiorze DNA oraz w zbiorach udostępnianych przez pozostałe kraje, a także weryfikacja międzynarodowych trafień. Gromadzone dane są kategoryzowane i przechowywane w dwóch zbiorach: Prüm Person – podejrzani, oskarżeni oraz Prüm Stain – ślady nieznanych sprawców przestępstw, osoby o nieustalonej tożsamości lub ukrywające swoją tożsamość, zwłoki o nieustalonej tożsamości, osoby zaginione. Dane są wymieniane automatycznie, obejmują wyłącznie indywidualne oznaczanie referencyjne profili DNA otrzymanych z niekodującej części ludzkiego genomu, nie zawierają żadnych informacji umożliwiających bezpośrednią identyfikację osoby, której dotyczą. W przypadku odnotowania trafienia Krajowy Punkt Kontaktowy jest odpowiedzialny za potwierdzenie zgodności dopasowanych profili. Obecnie polska Policja prowadzi wymianę danych DNA z: Austrią, Belgią, Bułgarią, Chorwacją, Cyprem, Czechami, Estonią, Finlandią, Francją, Holandią, Hiszpanią, Irlandią, Litwą, Luksemburgiem, Łotwą, Maltą, Niemcami, Portugalią, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwecją, Węgrami oraz Wielką Brytanią.
Biologia w akcji
Propagując zaawansowane naukowo badania kryminalistyczne z dziedziny genetyki i ich wpływ na skuteczność wykrywczą polskiej Policji, warto przytoczyć kilka interesujących przykładów. Pierwszym z nich jest ekspertyza dotycząca ustalenia tożsamości NN żyjącego mężczyzny. Historia nie dość, że rzadko spotykana, to jeszcze bardzo ciekawa. W marcu 2009 r. na terenie Będzina podczas legitymowania ujawniono mężczyznę z objawami zaburzeń psychicznych, nieznającego swojej tożsamości. Mężczyzna został umieszczony w ośrodku opiekuńczym, a w 2014 r. sądownie nadano mu nową tożsamość. Równocześnie policjanci prowadzący czynności mające na celu ustalenie tożsamości tego mężczyzny na podstawie analizy dawnych, nierzadko już zakończonych spraw poszukiwawczych ustalili, że osoba ta może mieć związek z poszukiwaniami wszczętymi w sierpniu 1992 r. na terenie Puław za mężczyzną, który samowolnie oddalił się z zakładu opiekuńczo-leczniczego. I choć postępowanie zostało zakończone w 2002 r., a mężczyzna został uznany za zmarłego, dociekliwi funkcjonariusze postanowili sprawdzić wszystkie ewentualności. W 2015 r. do CLKP trafiły próbki materiału biologicznego pobrane od mężczyzny o nieustalonej tożsamości z Będzina i matki zaginionego z Puław. W ekspertyzie przeprowadzonej przez biegłych oznaczono i zarejestrowano profil DNA NN mężczyzny, następnie profil DNA matki zaginionego. Wnioski wynikające z przeprowadzonej ekspertyzy genetycznej bezsprzecznie wskazały na pokrewieństwo obydwu osób. Po 23 latach zaginiony niepełnosprawny mężczyzna trafił ponownie pod opiekę najbliższych. Oczywiście za tym sukcesem stoi kilka czynników: badania genetyczne prowadzone na najwyższym poziomie w CLKP, a także dociekliwość i skrupulatność policjantów pracujących w jednostkach terenowych.
Kolejnym interesującym przykładem na wykorzystanie badań genetycznych w kryminalistyce są badania fenotypowe. Fenotyp to zespół cech związanych z wyglądem zewnętrznym charakterystycznym dla każdego organizmu żywego, dla ludzi, zwierząt i roślin. W przypadku człowieka fenotyp obejmuje takie cechy, jak: kolor oczu, kolor włosów, kształt ucha, nosa, stóp, ale również budowę ciała, wzrost, wagę, anatomię i fizjologię. Powyższe cechy można wskazać na podstawie badań genetycznych, co ważne – można je wykorzystać w działaniach wykrywczych. Jednym z doskonałych przykładów zastosowania badań fenotypowych jest śledztwo w sprawie zabójstwa starszej kobiety prowadzone w 2021 r. przez Wydział Dochodzeniowo-Śledczy Komendy Wojewódzkiej Policji zs. w Radomiu. Z materiałów zebranych w toku postępowania wynikało, że zabójstwo zostało dokonane na tle rabunkowym, jednak działania operacyjne nie doprowadziły do wytypowania ewentualnego sprawcy. Po niespełna miesiącu dokonano podobnego zabójstwa w pobliskiej lokalizacji. W drugim śledztwie na postawie zabezpieczonego na miejscu materiału dowodowego, tj. niedopałka papierosa, wyodrębniono profil DNA pochodzący od sprawcy. Następnie z wyodrębnionego DNA oznaczono cechy fenotypowe sprawcy oraz przeprowadzono predykcję wieku. Opinia biegłych z CLKP pozwoliła na ustalenie faktycznego sprawcy obydwu zabójstw spośród grupy 300 osób pozostających w kręgu podejrzewanych. Sprawstwo zabójstwa zostało potwierdzone późniejszymi opiniami z zakresu genetyki. Jak podkreśla podinsp. Mariusz Tersa z WDŚ KWP zs. w Radomiu, opinie biologiczne pozwoliły na połączenie postępowań i skierowanie do sądu aktu oskarżenia. Sprawca przestępstwa usłyszał dwa zarzuty zabójstwa na tle rabunkowym i trzy zarzuty rozboju.
Analizy predykcyjne prowadzone w przedmiotowym postępowaniu pozwoliły na określenie cech sprawcy przestępstwa, tj. koloru oczu, koloru włosów, kształtu włosów, koloru skóry, i na wskazanie, że osoba, której DNA badano, najprawdopodobniej nie nosi oznak łysienia. Na podstawie analiz biogeograficznych stwierdzono, że osoba ta z największym prawdopodobieństwem pochodziła z populacji europejskiej, a największe podobieństwo wykazywała do markerów występujących u ludności zamieszkującej centralną i wschodnią Europę. Określono również wiek z dokładnością do siedmiu lat. Analiza markerów STR chromosomu Y wykazała jego przynależność do konkretnej haplogrupy (grupy podobnych ze względu na wspólne pochodzenie haplotypów) występującej z niską częstością w Polsce. Obecnie połączone śledztwa znajdują się w sądzie. Trwa proces, w którym sprawca został ustalony na podstawie opinii genetycznych, usłyszał dwa zarzuty z art. 148 § 2 pkt 2 kk w zb. z art. 280 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk oraz trzy zarzuty z art. 280 § 1 kk.
Przedstawienie zarzutów było możliwe dzięki kryminalistycznym badaniom genetycznym porównującym ślady biologiczne pozostawione na miejscu zdarzenia przez sprawcę z materiałem genetycznym osoby podejrzanej. Ciekawym przykładem obrazującym skuteczność badań kryminalistycznych jest również sprawa z 1996 r. podjęta przez podlaskie Archiwum X dotycząca zabójstwa Stanisławy Z. dokonanego w Hajnówce. Kobieta została znaleziona martwa, leżała na podłodze z rękoma i nogami związanymi kablami elektrycznymi, miała zmasakrowaną twarz, została uduszona. Postępowanie zostało umorzone z powodu niewykrycia sprawcy. Jednak w 2019 r. śledztwo podjęto na nowo, do CLKP nadesłano sukienkę, którą miała na sobie ofiara.
W trakcie oględzin dowodowej sukienki, wytypowano miejsca potencjalnego występowania śladów kontaktowych mogących pochodzić od sprawcy. Z miejsc tych pobrano próbki, w których oprócz cech DNA występujących w profilu DNA ofiary oznaczono cechy pochodzące od mężczyzny i zakwalifikowano je do ekspertyzy porównawczej. Otrzymane wyniki pozwoliły na zatrzymanie Dariusza Andrzeja K. (l. 57), uznanie go za winnego przedmiotowego zabójstwa i skazanie na 15 lat pozbawienia wolności.
Zabezpiecz ślady!
Wszystkie trzy postępowania zostały rozwikłane dzięki wnikliwej i rzetelnej pracy policjantów na miejscu zdarzenia, prowadzących postępowanie, ale nade wszystko dzięki eksperckiej wiedzy biegłych z CLKP wykonujących przedmiotowe badania. Nasuwa się wniosek, że niezwykle ważne, a nawet kluczowe, jest rzetelne zabezpieczenie miejsca zdarzenia przed zatarciem śladów i kontaminacją. Istotna jest również praca grupy dochodzeniowo-śledczej na czele z technikiem kryminalistyki i dalsze wykorzystanie zabezpieczonych śladów zabezpieczonych na miejscu zdarzenia. Podczas procesu wykrywczego wielokrotnie kluczowymi dowodami w sprawie są opinie biegłych z zakresu genetyki sądowej. Dzięki rozwojowi nauki, technologii i wyspecjalizowanej kadrze jest możliwe rozstrzyganie o najpoważniejszych sprawach, w których stawką było życie lub zdrowie człowieka. Polska Policja może poszczycić się biegłymi zajmującymi się opiniowaniem w obszarze genetyki sądowej pracującymi na rzecz bezpieczeństwa i eliminowania działań przestępczych.
kom. DANUTA KALINOWSKA
Nabór do CLKP
Biegli i certyfikowani specjaliści z różnych specjalności są zawsze na wagę złota. To zapotrzebowanie nigdy właściwie nie wygasa. Korzystają z ich wiedzy sędziowie, prokuratorzy i nierzadko pisarze (szczególnie ci piszący kryminały). Trudno znaleźć bardziej interdyscyplinarną dziedzinę niż kryminalistyka. Fascynujące w niej jest to, że ciągle jest jeszcze coś do odkrycia.
Dyrektor CLKP poszukuje do służby/pracy biegłych z uprawnieniami, certyfikowanych specjalistów, kandydatów na biegłych/certyfikowanych specjalistów zgodnie z prowadzonymi w laboratorium badaniami m.in. ze specjalności: genetyka sądowa, analiza plam krwawych, badania chemiczne/toksykologiczne, badania materiałów i urządzeń wybuchowych, badania daktyloskopijne, badania informatyczne, badania cyfrowych nośników danych, badania antroposkopijne, badania fonoskopijne, badania poligraficzne, badania broni i balistyka, badania wypadków drogowych i badania mechanoskopijne.
Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji oferuje zarówno stanowiska policyjne, jak i w korpusie służby cywilnej. Uprawnieni będą się zajmować: prowadzeniem badań i wydawaniem opinii kryminalistycznych, sporządzaniem sprawozdań na potrzeby organów procesowych, współpracą międzynarodową, uczestnictwem w czynnościach procesowych oraz innymi czynnościami pomocniczymi w procesie wydawania opinii kryminalistycznych.
Posiadasz uprawnienia biegłego, certyfikowanego specjalisty lub chcesz zostać kandydatem na biegłego/certyfikowanego specjalistę w CLKP?
Dowiedz się więcej w CLKP i aplikuj:
tel.: 47 721 55 95, 47 721 51 10;
e-mail: clkp@policja.gov.pl
zdj. podinsp. Magdalena Jabłońska-Milczarek, podkom. Jakub Milczarek
* Podinsp. Ewa Kartasińska – mgr biochemii (Uniwersytet Łódzki), doktor nauk prawnych z obszaru prawa karnego (Uniwersytet Warszawski) jest biegłym z zakresu genetyki sądowej. Interdyscyplinarne wykształcenie pozwala na lepszą ocenę badanego materiału pod kątem genetycznym, kryminalistycznym i procesowym. Podinsp. Ewa Kartasińska z CLKP uczestniczyła w badaniach identyfikacyjnych ofiar tsunami w 2004 r. w Tajlandii.
