W warunkach przestępstw publicznoskargowych akt oskarżenia wnosi do sądu i popiera prokurator. Natomiast w sprawach z oskarżenia prywatnego obowiązek wniesienia i popierania oskarżenia ciąży na pokrzywdzonym, czyli oskarżycielu prywatnym.
W „normalnym” toku postępowania karnego to organy ścigania zbierają dowody. Policja działa na podstawie przepisów prawa, posiadając daleko idące kompetencje. W szczególności organy te są uprawnione do prowadzenia postępowania dowodowego: przesłuchiwania świadków, dokonywania przeszukania, prowadzenia oględzin osób i rzeczy. Jak zatem wygląda to w postępowaniu z oskarżenia prywatnego? Ustawodawca wprowadził dwa konkurencyjne sposoby inicjowania tego typu postępowań. Jednym jest wniesienie bezpośrednio do sądu aktu oskarżania, drugim złożenie ustnej lub pisemnej skargi do Policji. Dlaczego są to sposoby konkurencyjne? Bowiem zastosowanie jednego wyklucza możliwość skorzystania z drugiego.
AKT OSKARŻENIA
Zgodnie z treścią art. 487 kpk akt oskarżenia może się ograniczyć do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie. Przepis ten wyznacza minimalne wymagania dla prywatnego aktu oskarżenia. Jednocześnie akt ten stanowi pismo procesowe, dlatego powinien odpowiadać treści art. 119 kpk. Pismo procesowe zatem powinno zawierać: 1) oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy, 2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo, a także – w pierwszym piśmie złożonym w sprawie – numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub oświadczenie o ich nieposiadaniu, 3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem, 4) datę i podpis składającego pismo. Jeśli oskarżyciel prywatny nie może się podpisać osobiście, pismo podpisuje osoba przez niego upoważniona, ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu. Prywatny akt oskarżenia może także sporządzić i podpisać pełnomocnik, działając na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa.
Istotnym elementem jest opis czynu. Nikt nie wymaga od obywatela, aby potrafił on sformułować zarzut w sposób profesjonalny. Oczywiście oskarżyciel prywatny ma do tego prawo, jeśli jednak nie czuje się na siłach, aby sporządzić profesjonalny opis zarzutu, może jedynie wskazać, na czym polega zachowanie sprawcy.
CZAS I MIEJSCE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA
Jednakże bezwzględnie w opisie musi się znaleźć przede wszystkim określenie czasu i miejsca działania. Wskazanie miejsca zdarzenia jest niezbędne w celu określenia właściwości miejscowej sądu. Jak wynika z art. 31 § 1 kpk, miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Co istotne, w tego typu sprawach właściwości miejscowej nie będzie wyznaczał art. 31 § 3 kpk, który określa sąd właściwy miejscowo na podstawie miejsca wszczęcia postępowania przygotowawczego. Jak zgodnie podkreśla zarówno nauka prawa, jak i orzecznictwo, w sprawach z oskarżenia prywatnego nie prowadzi się postępowania przygotowawczego bez względu na jego formę. Jeśli nie jest możliwe ustalenie właściwości miejscowej sądu, właściwy jest sąd dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. Trzeba pamiętać, iż sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub organowi. Jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy. O braku właściwości do rozpoznania sprawy sąd orzeka zaskarżalnym postanowieniem. Wskazanie miejsca popełnienia czynu ma tę zaletę, iż, jak widać, wpływa na szybkość postępowania, gdyż pozwala uniknąć perturbacji związanych z ustalaniem sądu właściwego miejscowo.
Doprecyzowanie czasu popełnienia czynu jest istotne z punktu widzenia przedawnienia w kontekście przesłanki umorzenia postępowania, o której mowa w art. 17 § 1 pkt 6 kpk. Zgodnie z treścią art. 101 § 2 kk karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia. W przypadku, gdy w tym okresie zostanie jednak zainicjowane postępowanie karne, okres przedawnienia przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego ulega przedłużeniu o lat 5. Wskazany przepis należy interpretować tak, iż wniesienie prywatnego aktu oskarżenia do sądu wydłuża okres przedawnienia karania o 5 lat.
OPIS ZACHOWANIA SPRAWCY
Oskarżyciel ma także obowiązek określenia sposobu działania sprawcy. Jest to najistotniejszy element decydujący, czy w ogóle mamy do czynienia z przestępstwem, a jeśli tak, to jakiego rodzaju. Nie można bowiem wykluczyć i takiej sytuacji, gdy oskarżyciel prywatny mylnie rozpozna w zdarzeniu znamiona czynu zabronionego ściganego z oskarżenia prywatnego. W tej sytuacji sąd, po stwierdzeniu, że opis czynu zawiera znamiona przestępstwa publicznoskargowego, powinien z urzędu przekazać sprawę właściwej jednostce prokuratury do objęcia ściganiem. Oskarżyciel nie jest natomiast zobowiązany do wskazania kwalifikacji prawnej czynu. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, iż właściwym sposobem odkodowania treści normy art. 487 kpk jest wyłącznie wykładnia literalna. Przepis ten jest adresowany do obywatela, który nie musi posiadać niezbędnej wiedzy w zakresie numeracji kodeksu karnego lub sformułowań w nim używanych. Niemniej jednak podanie przez oskarżyciela takiej kwalifikacji będzie odczytane przez sąd jako żądanie pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za czyn enumeratywnie oznakowany w akcie oskarżenia. Do takiego wniosku prowadzi pogląd prawny wyrażony m.in. w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2015 r. w sprawie o sygn. akt IV KK 3/15.
OZNACZENIE OSOBY OSKARŻONEGO
Co więc znaczy „oznaczenie osoby oskarżonego”? Dokonując analizy art. 487 kpk, należy mieć na względzie art. 332 § 1 pkt 1 kpk, który przewiduje, że akt oskarżenia wnoszony w sprawach publicznoskargowych powinien zawierać imię i nazwisko oskarżonego, inne dane o jego osobie, w tym numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub informację o ich nieposiadaniu przez oskarżonego lub niemożności ich ustalenia, dane o zastosowaniu środka zapobiegawczego oraz zabezpieczenia majątkowego. Można stwierdzić, że w obydwu przypadkach ustawodawca posłużył się mało precyzyjnymi sfomułowaniami. Jednakże z art. 334 kpk wynika, iż do aktu oskarżenia dołącza się załączniki adresowe do akt sprawy. Wydaje się, że obowiązek taki dotyczy także prywatnego aktu oskarżenia. W przekonaniu autorki należy go wywieść z treści art. 485 kpk, który stanowi, że w sprawach z oskarżenia prywatnego stosuje się przepisy o postępowaniu zwyczajnym, z zachowaniem przepisów niniejszego rozdziału. Przepis ten niejako „otwiera” regulacje rozdziału 52 zatytułowanego „Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego”.
JEŚLI OSKARŻYCIEL NIE ZNA SPRAWCY
Jak wynika z art. 487 kpk, oznaczenie osoby oskarżonego jest jednym z konstytutywnych warunków prywatnego aktu oskarżenia. Wydawać by się zatem mogło, że niewskazanie danych oskarżonego uniemożliwi ochronę prawną. Jednakże przyjmuje się, że tego typu brak formalny jest usuwalny. Nieznajomość danych oskarżonego może wynikać z różnych okoliczności. Uzupełnienie tego braku we własnym zakresie przez oskarżyciela prywatnego niekiedy będzie bardzo utrudnione, a wręcz niemożliwe lub zwyczajnie bardzo rozciągnięte w czasie.
Jeśli oskarżyciel zdecydował się na wniesienie prywatnego aktu oskarżenia do sądu, ale nie zna danych sprawcy, może w akcie oskarżenia zwrócić się (jako wniosek) o ustalenie ich przez sąd. Marginalnie należy także wskazać, że taka sama możliwość istnieje w odniesieniu do danych świadka (np. adresowych). Możliwy jest także wniosek o zabezpieczenie dowodów np. pozostających u innych osób, w tym również monitoringu ulicznego. Zazwyczaj bowiem oskarżyciel prywatny nie ma możliwości uzyskania samodzielnie tego typu dowodów lub wiąże się to z koniecznością wszczęcia innych postępowań.
UDZIAŁ POLICJI
Jak wskazano wcześniej, w sprawach z oskarżenia prywatnego oskarżyciel prywatny, czyli pokrzywdzony może złożyć ustną lub pisemną skargę do Policji. Zgodnie bowiem z art. 488 § 1 kpk Policja na żądanie pokrzywdzonego przyjmuje ustną lub pisemną skargę i w razie potrzeby zabezpiecza dowody, po czym przesyła skargę do właściwego sądu. Skarga taka ma moc aktu oskarżenia, z tego powodu – o czym też już była mowa – stanowi środek konkurencyjny dla aktu oskarżenia. Tym samym pokrzywdzony czynem prywatno-skargowym ma prawo wyboru, czy chce skorzystać z możliwości wniesienia oskarżenia bezpośrednio do sądu, czy też w formie skargi za pośrednictwem Policji. Oczywiście jeśli skarga została wniesiona ustnie, powinna zostać utrwalona protokolarnie. Skarga, aczkolwiek nie wynika to wprost z treści ww. przepisu, musi jednak spełniać wymogi aktu oskar-żenia. Zatem należy oznaczyć w niej dane identyfikujące sprawcę, o ile są znane, opis czynu, dowody, jakie wskazują na jego popełnienie. Podkreślenia wymaga, iż złożona skarga nie wszczyna jeszcze na tym etapie jakiegokolwiek postępowania, a zwłaszcza postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia. Co za tym idzie, nie będą miały zastosowania zasady dotyczące postępowań przygotowawczych. Natomiast Policja jest uprawniona do zabezpieczenia w razie potrzeby dowodów, a to oznacza, że nie istnieje prawny obowiązek takiego zabezpieczenia. Wykluczone w takim przypadku jest samoistne przesłuchanie sprawcy, co więcej – nie jest możliwe dołączenie jego wyjaśnień złożonych w innym postępowaniu. Natomiast za dopuszczalne należy uznać dokonanie oględzin ciała pokrzywdzonego, oględzin miejsca zdarzenia, dowodów z dokumentów, a także rzeczowych źródeł dowodowych. Po zabezpieczeniu dowodów, przyjęciu skargi, utrwaleniu jej Policja przekazuje materiały do sądu właściwego miejscowo.
POLECENIA SĄDU
Rolę quasi-organu postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe pełni sąd. To on zleca Policji przeprowadzenie określonych czynności dowodowych. Należy pamiętać, iż Policja jest związana takim poleceniem. Jednakże może ono dotyczyć „czynności dowodowych”, a nie operacyjnych. Zakres tych czynności wyznacza tym samym dział V kodeksu postępowania karnego. Natomiast Policji nie dotyczy prawo przedstawienia zarzutów. Stan oskarżenia powstaje z chwilą przekazania oskarżonemu aktu oskarżenia lub skargi przez sąd. W literaturze spotyka się także pogląd, iż Policja może, oprócz zadań zleconych przez sąd, podejmować także w drodze własnej decyzji inne czynności w ramach art. 308 kpk. Chodziłoby tu o sytuacje, gdy podczas dokonywania czynności dowodowych zleconych zaistnieje potrzeba zabezpieczenia innych śladów i dowodów przestępstwa.
Co wybrać? Skargę czy akt oskarżenia? Na to nie ma dobrej, jednoznacznej odpowiedzi. Każdy z dopuszczalnych sposobów ma swoje wady i zalety. Jeśli funkcjonariusz nie czuje się na siłach w zakresie sporządzenia aktu oskarżenia i nie chce korzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, nie ma możliwości samodzielnego zabezpieczenia dowodów, wówczas lepiej złożyć skargę do właściwej komórki organizacyjnej Policji. Nawet pomoc profesjonalisty nie zwalnia oskarżyciela prywatnego z dostarczenia dowodu. Tam, gdzie do działania jest uprawniony sąd lub Policja, takich prerogatyw nie posiada adwokat czy radca prawny. Trzeba bowiem pamiętać, iż podmioty te występują tylko w imieniu i na rzecz oskarżyciela, będąc wyposażonym tylko w takie same możliwości, jak on sam.
mec. MAGDALENA BĘDZIEJEWSKA-MICHALSKA
radca prawny w Biurze Kadr, Szkolenia i Obsługi Prawnej KGP