Będzie to możliwe m.in. przez1:
1) rozszerzenie możliwości stosowania przepadku opierającego się na przeniesieniu ciężaru dowodu;
2) wprowadzenie możliwości orzekania przepadku korzyści pochodzących z przestępstwa, mimo istnienia przeszkód do wydania wyroku skazującego;
3) umożliwienie orzekania przepadku przedsiębiorstwa w odniesieniu do poważnych przestępstw gospodarczych popełnianych przy użyciu przedsiębiorstwa, stanowiącego narzędzie czynu;
4) umożliwienie stosowania środków kontroli operacyjnej w celu ujawnienia mienia zagrożonego przepadkiem.
ZMIANY W USTAWACH
Ustawa wprowadza także zmiany w przepisach związanych z Krajowym Biurem do spraw Odzyskiwania Mienia. Należy zauważyć, że są one prawie tożsame z tymi, które w sierpniu 2011 r. w swoim sprawozdaniu przedstawiła Podkomisja Nadzwyczajna Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych Sejmu VI Kadencji po rozpatrzeniu rządowego projektu ustawy o wymianie informacji z organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej (druk nr 45282), które jednak w tamtej kadencji Sejmu RP ostatecznie nie zostały uchwalone. Zmiany w ustawie o Policji stanowią wykonanie obowiązku określonego w art. 9 dyrektywy 2014/42/UE3, polegającego na podjęciu przez PC UE niezbędnych działań umożliwiających wykrycie i śledzenie mienia, które może być objęte przepadkiem oraz wykonanie orzeczonego przepadku.
Zmieniony przepis art. 20 ust. 3 reguluje zakres uprawnień Policji dotyczących występowania w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych do właściwego sądu o wyrażenie zgody na udostępnienie przez organy administracji skarbowej, banki, biura maklerskie, giełdy towarowe i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-pożyczkowe informacji stanowiących tajemnicę bankową, skarbową i zawodową. Wyjątki od zasady, że informacje i dane Policja będzie uzyskiwać na mocy postanowienia sądu, określono również enumeratywnie, dodając ust. 5a w art. 20 ustawy o Policji. Dotyczą one ograniczonego zakresu informacji określonych m.in. w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, ustawie z 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, ustawie z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. W tych przypadkach ustawa o Policji daje możliwość udostępniania informacji i danych na wniosek Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP albo komendanta wojewódzkiego Policji lub upoważnionych przez nich pisemnie policjantów. Zakres udostępnianych w tym trybie informacji będzie ograniczony, jednak umożliwi on dokonanie szybkich ustaleń o charakterze identyfikacyjnym – tak zwane sprawdzenie hit/no hit (np. ustalenie faktu zawarcia umowy ubezpieczenia lub umowy o prowadzenie rachunku bankowego). Wyniki takiego sprawdzenia umożliwią weryfikację zasadności wystąpienia do właściwego sądu o zgodę na uzyskanie dostępu do danych i informacji. Wprowadzenie tych regulacji ma na celu podniesienie efektywności pracy Policji w skutecznym ujawnianiu, zabezpieczaniu i odzyskiwaniu mienia pochodzącego z przestępstw, a także usprawnienie realizowania funkcji Krajowego Biura do spraw Odzyskiwania Mienia, m.in. przez zapewnienie szybkiego uzyskiwania podstawowych danych identyfikujących osoby i należące do nich przedsiębiorstwa lub inne składniki majątkowe.
ROZSZERZONY PRZEPADEK MIENIA
Nowela zawiera nową konstrukcję tzw. „konfiskaty rozszerzonej” nazywaną również „rozszerzonym przepadkiem mienia”. Rozszerza ona katalog przestępstw, w stosunku do których przepadek taki może zostać orzeczony (przestępstwa popełnione w warunkach przestępczości zorganizowanej lub zagrożone karą maksymalną nie niższą niż 5 lat pozbawienia wolności) oraz wydłuża okres stosowania odwróconego ciężaru dowodu w odniesieniu do mienia nabytego przez sprawcę. Nowela zakłada, że domniemanie przestępczego pochodzenia mienia dotyczyć ma nie tylko mienia nabytego w czasie popełnienia przestępstwa, tak jak obecnie, ale również, na zasadzie przyjęcia fikcji prawnej, mienia nabytego w ciągu 5 lat przed jego popełnieniem4. W odniesieniu do rozszerzonego przepadku mienia podkreślić należy, że przeniesienie ciężaru dowodu dotyczy wyłącznie kwestii przepadku mienia. W żaden sposób nie dotyczy innych elementów postępowania karnego – w szczególności: ustalenia i udowodnienia sprawstwa czynu oraz winy oskarżonego.
PRZEPADEK BEZ WYROKU SKAZUJĄCEGO
Nowela poszerza istniejący obecnie katalog przypadków, w których możliwe jest orzeczenie przepadku, pomimo istnienia przeszkody do wydania wyroku skazującego5. Przepadek będzie możliwy do orzeczenia w razie śmierci oskarżonego. Jak napisano w uzasadnieniu, projektu ustawy nowelizującej cyt.: nie ma żadnego racjonalnego powodu, aby spadkobiercy sprawcy korzystali z owoców nielegalnej działalności. Przeciwnie, wprowadzenie jednoznacznej podstawy umożliwiającej przepadek również w takiej sytuacji jest w pełni uzasadnione ze względów sprawiedliwościowych. I dalej w uzasadnieniu napisano: Podobna argumentacja przemawia za umożliwieniem przepadku mienia, zwłaszcza korzyści z przestępstwa, jeżeli postępowanie karne zostało umorzone wobec niewykrycia sprawcy. Ponadto art. 4 ust. 2 dyrektywy 2014/42/UE, przewidujący warunki konfiskaty bez wyroku skazującego, nakazuje państwom członkowskim umożliwienie przepadku w wypadku ucieczki lub choroby oskarżonego. Wprowadzenie możliwości przepadku także w razie zawieszenia postępowania ma istotne znaczenie dla jego sprawności, zwłaszcza w zakresie skuteczniejszego zarządzania zajętym mieniem. Istotną luką w dotychczasowych unormowaniach jest bowiem brak możliwości reakcji na utratę wartości zabezpieczonego mienia, gdy podejrzany, wobec którego wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, przez dłuższy czas ukrywa się lub choruje. Ta zmiana ma skutkować eliminowaniem z postępowania przygotowawczego negatywnych skutków upływu czasu, często powodujących realny spadek wartości zajętego mienia ruchomego, a tym samym przynoszących szkodę pokrzywdzonemu i Skarbowi Państwa, ale również samemu podejrzanemu.
PRZEPADEK PRZEDSIĘBIORSTWA
Ustawa wprowadza – w odniesieniu do poważnych przestępstw – fakultatywny przepadek przedsiębiorstwa6 służącego lub przeznaczonego do popełnienia przestępstwa, z którego sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości albo ukrycia pochodzącej z niego korzyści (art. 44a k.k.). Adresatem represji jest właściciel przedsiębiorstwa będący osobą fizyczną. Nowela dopuszcza przepadek przedsiębiorstwa wówczas, gdy jego właściciel jest jednocześnie sprawcą przestępstwa. Bardziej złożona jest sytuacja właściciela przedsiębiorstwa niebędącego sprawcą przestępstwa. Jego zachowanie będzie przedmiotem testu zamiaru, a zatem świadomości i woli, warunkującego stosowanie przepadku przedsiębiorstwa nienależącego do sprawcy. Przepis art. 44a k.k. nie ma natomiast zastosowania wobec osób prawnych i innych podmiotów zbiorowych, w których występuje wyraźne oddzielenie osoby odpowiedzialnej za działalność przedsiębiorstwa (członek zarządu, dyrektor, prokurent itd.) od potencjalnego adresata represji (udziałowiec lub akcjonariusz).
Nowela przewiduje klauzulę gwarancyjną, zgodnie z którą przepadek nie będzie mógł zostać orzeczony, jeżeli byłoby to niewspółmierne do wagi popełnionego przestępstwa, stopnia winy oskarżonego lub zamiaru właściciela. W razie współwłasności łącznej, np. w związku małżeńskim, gdy naganność zachowania przypisać można tylko jednemu z małżonków, przepadek całości lub części przedsiębiorstwa nie będzie możliwy.
W razie współwłasności ułamkowej dwóch lub więcej osób, gdy choćby jednemu ze współwłaścicieli nie wykazano świadomości i woli, również nie będzie możliwe stosowanie omawianej instytucji. Przepadek nie będzie mógł być orzeczony, jeżeli rozmiar szkody wyrządzonej przestępstwem lub ukrytej korzyści nie jest znaczny wobec rozmiarów samego przedsiębiorstwa. Oznacza to, że przepadek nie będzie miał zastosowania do sytuacji, w których działanie nielegalne stanowi tylko margines działalności danej jednostki gospodarczej.
ZMIANY ZABEZPIECZENIA MAJĄTKOWEGO
Celem zmiany przepisów dot. zabezpieczenia majątkowego jest z jednej strony rozszerzenie i uporządkowanie katalogu przesłanek zabezpieczenia wykonania przyszłego orzeczenia, a z drugiej doprecyzowanie sposobu wykonywania zabezpieczenia, gdy jego przedmiotem jest przedsiębiorstwo. Zmiana w art. 291 k.p.k. polega na wprowadzeniu możliwości zabezpieczenia na mieniu oskarżonego lub podmiotów, o których mowa w art. 45 par. 2 i 3 k.k., również przyszłego zwrotu korzyści majątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa, lub jej równowartości. W przypadku gdy przedmiotem zabezpieczenia jest nieruchomość lub przedsiębiorstwo, może być ono połączone z ustanowieniem zarządu przymusowego. Postanowienie o zabezpieczeniu przez zarząd przymusowy przedsiębiorstwa wydawane będzie w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora, a po wniesieniu aktu oskarżenia przez sąd. W postanowieniu trzeba będzie wskazać m.in. osobę zarządcy, przy czym będzie nim mogła być jedynie osoba posiadająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego. Postanowienie wydane przez prokuratora będzie zatwierdzane przez sąd i będzie mogło zostać zaskarżone w drodze zażalenia również przez właściciela przedsiębiorstwa lub osobę kierującą tym przedsiębiorstwem w jego imieniu. Przepisy art. 292a par. 87 i 98 k.p.k. określają sposób działania zarządcy przymusowego, którego celem będzie zapewnienie ciągłości pracy przedsiębiorstwa oraz sporządzenie i przedstawienie sądowi spisu składników majątku i praw majątkowych przedsiębiorstwa.
ZMIANY KONTROLI OPERACYJNEJ
Nowela wprowadziła możliwość stosowania kontroli operacyjnej przez Policję i inne służby także w celu ujawnienia mienia zagrożonego przepadkiem. Przepis art. 19 ustawy o Policji uzupełniono o zapisy uprawniające do jej stosowania w tym celu w związku z przestępstwami wymienionymi w tym przepisie (art. 19 ust. 1 pkt 1–8), jak również w odniesieniu do przestępstw, o których mowa w art. 45 par. 2 k.k. albo art. 33 par. 2 k.k.s. W podobny sposób ustawodawca postąpił w przypadku noweli art. 237 k.p.k. regulującego stosowanie kontroli i utrwalanie treści rozmów telefonicznych w postępowaniu przygotowawczym. Wyrażam przekonanie, że to nowe uprawnienie powinno znacząco wpłynąć na skuteczne ujawnianie mienia zagrożonego przepadkiem, a w konsekwencji na efektywność stosowania tego środka.
insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista WDŚ BK KGP
1 Opinia prawna z 15 lutego 2017 roku dot. rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 1186), opracowana przez dr. hab. Jarosława Wyrembaka, eksperta ds. legislacji w Biurze Analiz Sejmowych.
2 http://orka.sejm.gov.pl/opinie6.nsf/nazwa/spr_4528/$file/spr_4528.pdf
3 Państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu umożliwienia wykrycia i śledzenia mienia, które ma być objęte zabezpieczeniem i konfiskatą, również po wydaniu prawomocnego wyroku skazującego lub po przeprowadzeniu postępowania w ramach stosowania art. 4 ust. 2, oraz w celu zapewnienia skutecznego wykonania nakazu konfiskaty, jeśli taki nakaz został już wydany.
4 Zmiana opiera się na założeniu, że sprawcy przestępstw poważnych, zwłaszcza popełnianych w sposób zorganizowany, gromadzą majątek pochodzący także z innych przestępstw niż objęte zarzutem. Uzasadnione jest więc, aby dowiedli legalności pochodzenia mienia nabytego lub w którego posiadanie weszli również w pewnym okresie przed popełnieniem przestępstwa.
5 W obecnym stanie prawnym przepadek może zostać orzeczony, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, w razie warunkowego umorzenia postępowania karnego lub stwierdzenia, że sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności czy też zaistnienia okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
6 Pojęcie przedsiębiorstwa rozumieć należy w sposób przedmiotowy, przewidziany w art. 551 k.c., jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, w tym wymienionych w art. 551 par. 2 k.c. Definicja ta ma zastosowanie także do proponowanej regulacji karnej.
7 Zarządca zapewnia ciągłość pracy zabezpieczonego przedsiębiorstwa oraz przekazuje sądowi lub prokuratorowi posiadane informacje mające znaczenie dla toczącego się postępowania, w szczególności o sposobie i okolicznościach wykorzystania tego przedsiębiorstwa do popełnienia przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści oraz o rzeczach i dokumentach mogących stanowić dowód w sprawie.
8 Zarządca sporządza spis składników majątku i praw majątkowych przedsiębiorstwa i przekazuje go prokuratorowi lub sądowi, który wydał postanowienie o zabezpieczeniu. Właściciel lub inna osoba kierująca przedsiębiorstwem w jego imieniu może wnosić do prokuratora lub sądu, który wydał postanowienie o zabezpieczeniu, o wyłączenie określonych składników majątku lub praw majątkowych z zabezpieczenia.