W uzasadnieniu jej projektu napisano: „projektodawca uznał za stosowne przywrócić obowiązujący do 30 czerwca 2015 roku mieszany kontradyktoryjno-inkwizycyjny model postępowania jurysdykcyjnego oraz funkcjonalnie z nim połączony rozpoznawczy charakter postępowania przygotowawczego”.

Zachowano jednak zmiany wprowadzone nowelą lipcową usprawniające postępowanie, w szczególności jego fazę sądową. Przyjęte w noweli kwietniowej rozwiązania nie stanowią więc całkowitego odwrócenia zmian wprowadzonych na mocy ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. poz. 1247, z późn. zm.).

Korekta jednego z celów postępowania przygotowawczego

Nowela kwietniowa przywraca nadrzędną rolę zasady prawdy materialnej. W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że dokonuje ona kolejnej korekty jednego z celów postępowania przygotowawczego. Nie ma być ono prowadzone wyłącznie w celu zebrania materiału pozwalającego na stwierdzenie zasadności wniesienia aktu oskarżenia, ale zgodnie ze zmienionym w art. 297 par. 1 pkt 5 k.p.k. w celu zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu. Sąd znów będzie miał możliwość sprawowania merytorycznej kontroli nad zakresem i przebiegiem tego postępowania. W praktyce będzie ona polegała na możliwości przekazania przez sąd sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, jeżeli akta sprawy wskażą na istotne ich braki, a zwłaszcza na potrzebę poszukiwania dowodów (nowy art. 344a k.p.k. – wstępna kontrola aktu oskarżenia). Przekazując sprawę prokuratorowi, sąd będzie wskazywał kierunek uzupełnienia, a w razie potrzeby także odpowiednie czynności, jakie należy przedsięwziąć. Co istotne, po uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia oskarżyciel publiczny będzie mógł złożyć nowy akt oskarżenia lub podtrzymać poprzedni, skierować do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania albo postępowanie umorzyć (nowy art. 344b k.p.k.).

Powrót do rozwiązań obowiązujących do 30 czerwca 2015 r.

Nowela kwietniowa przywraca niektóre rozwiązania funkcjonujące w dochodzeniu do 30 czerwca 2015 r. Przede wszystkim zmienia ona zasady odnoszące się do postanowień wydawanych przez policjantów w dochodzeniu (art. 325e k.p.k.). Postanowienia o: wszczęciu, odmowie wszczęcia, umorzeniu w sprawie, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw oraz o jego zawieszeniu nadal wydawać będzie policjant prowadzący dochodzenie. Jednakże postanowienia te, z wyjątkiem postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, będą ponownie zatwierdzane przez prokuratora. Oznacza to, że w nowym stanie prawnym Policja jedynie w przypadku „umorzenia rejestrowego”, na wniosek strony nadal będzie podawać ustnie najważniejsze powody rozstrzygnięcia oraz dokonywać czynności związanych z doręczeniem postanowienia osobom uprawnionym. Będzie także organem orzekającym w procedurze zażaleniowej postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Po jego uprawomocnieniu się w trybie art. 323 k.p.k. będzie rozstrzygała co do dowodów rzeczowych stosownie do przepisów art. 230–233 k.p.k.¹ Policja nadal będzie archiwizowała akta tych dochodzeń. Zasygnalizować więc należy, że zmianie ulega także przepis dotyczący czasu trwania dochodzenia (art. 325i par. 1 k.p.k.²). Mając na uwadze, że „umorzenie rejestrowe” jest dopuszczalne w każdej sprawie, w której może być prowadzone dochodzenie, w razie przedłużenia przez prokuratora okresu dochodzenia, w przypadku umarzenia zastosowanie mają zasady ogólne.

Art. 311 k.p.k. – wykonywanie i dokumentowanie czynności procesowych w śledztwie

Nowela kwietniowa eliminuje rozwiązanie dotyczące utrwalania przesłuchań świadków przez Policję w formie protokołu uproszczonego, z posiłkowaniem się notatką urzędową oraz wnioskiem o przesłuchanie świadka przez prokuratora. Przywraca zapis, że powierzenie Policji przeprowadzenia śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa nie może obejmować czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa. Prokurator będzie mógł jednak zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające postanowienia.

Art. 321 k.p.k. – zamknięcie postępowania, zaznajomienia podejrzanego i jego obrońcy z materiałami postępowania przygotowawczego

Zmieniają się unormowania instytucji zamknięcia śledztwa lub dochodzenia, wraca czynność końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania. Zarówno w śledztwie, jak i w dochodzeniu następować będzie jedynie na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy (art. 321 par. 1 oraz art. 325a k.p.k.). Zaznajomienie z materiałami składać się będzie z określonego, uporządkowanego ciągu czynności przeprowadzanych przez organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie. Organ ten powiadamiał będzie podejrzanego i obrońcę na ich wniosek o terminie końcowego zaznajomienia z zebranymi materiałami, pouczając zarazem ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. Warto wspomnieć, że samo zaznajomienie podejrzanego z materiałami postępowania przygotowawczego polega na ustnym zreferowaniu przez organ procesowy zebranego w sprawie materiału dowodowego. W trakcie tej czynności zarówno podejrzany, jak i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat przedstawionych materiałów, a także składać oświadczenia czy też wyjaśniać nasuwające się wątpliwości. W postępowaniach, w których występuje wielu podejrzanych, nadal dopuszczalne jest zbiorowe zaznajamianie podejrzanych z materiałami postępowania, przy zapewnieniu jednak uprzednio możliwości osobistego zapoznania się przez każdego z podejrzanych oraz ich obrońców z aktami śledztwa lub dochodzenia³.

Uprawnienie do zaznajomienia z materiałami nie przysługuje pokrzywdzonemu, niemniej prawo wglądu w akta pokrzywdzony ma na podstawie art. 156 par. 5 k.p.k. Zgodnie z dodanym nowelą kwietniową do tego przepisu zdaniem trzecim: W wypadku odmowy udostępnienia akt pokrzywdzonemu, na jego wniosek należy poinformować go o możliwości udostępnienia mu akt w późniejszym terminie. Z chwilą powiadomienia podejrzanego lub obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego pokrzywdzonemu, jego pełnomocnikowi lub przedstawicielowi ustawowemu nie można odmówić udostępnienia akt, umożliwienia sporządzania odpisów lub kopii oraz wydania odpisów lub kopii. Należy także pamiętać, że w art. 321 par. 5 k.p.k. uprawnienie do składania wniosków o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia zostało przyznane obu stronom postępowania przygotowawczego, także pokrzywdzonemu.

Art. 333 i art. 334 k.p.k. – nowa konstrukcja i wymogi formalne aktu oskarżenia

Nowela kwietniowa przywróciła obowiązujące do 30 czerwca 2015 roku przepisy dot. konstrukcji aktu oskarżenia oraz jego wymogów formalnych (art. 333 i art. 334 k.p.k.). Policja nadal będzie uprawniona do sporządzania w dochodzeniu aktu oskarżenia, zatwierdzanego przez prokuratora. Zmiana ta, przy uwzględnieniu przepisów art. 148 par. 2a–c w zw. z art. 156a k.p.k. oraz art. 333 i 334 k.p.k., pozwoli na powrót do sprawdzonego starego sposobu prowadzenia akt postępowania przygotowawczego.

Inne zmiany

Zgodnie z postulatami praktyki dokonano korekty uregulowań związanych z anonimizacją danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy pokrzywdzonych i świadków uczestniczących w czynności. Nowy art. 148a k.p.k. umożliwi odstąpienie od anonimizacji:

a) jeżeli dane dotyczące miejsca zamieszkania lub miejsca pracy pokrzywdzonego lub świadka:

– są podejrzanemu znane,
– stanowią równocześnie miejsce prowadzenia działalności gospodarczej przez pokrzywdzonego lub świadka i dane te zostały przekazane do publicznej wiadomości do właściwego rejestru lub ewidencji;

b) z powodu oczywistego braku potrzeby ochrony danych dotyczących miejsca zamieszkania lub miejsca pracy pokrzywdzonego lub świadka z uwagi na charakter sprawy (art. 148a par. 4 k.p.k.).

Ustawa nowelizująca wprowadza także dalsze, wykraczające poza przedłożenie rządowe, zmiany w procedurze karnej. W szczególności nadaje nowe brzmienie:

a) art. 236 k.p.k. – par. 1. Na postanowienie dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone; zażalenie na postanowienie wydane lub czynność dokonaną w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie.

– par. 2. Jeżeli jednak postanowienie albo zarządzenie wydał referendarz sądowy, stosuje się art. 93a par. 3 i 4.

b) par. 2 w art. 325e k.p.k. – par. 2. Postanowienia, o których mowa w par. 1, z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, zatwierdza prokurator. Przepisy art. 323 stosuje prokurator, a w sprawie, którą po umorzeniu wpisano do rejestru przestępstw – Policja.

Cytowane przepisy sankcjonują obecną praktykę w przypadku umorzenia rejestrowego oraz obowiązki policjantów związane z dowodami rzeczowymi w toku dochodzenia. Usunięcie w przepisie art. 236 k.p.k. w jego par. 1 wyrazów sądu lub prokuratora skutkuje tym, że organem mogącym wydać postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych staje się także Policja. Jak się wydaje, zmiany te pozwolą na uporządkowanie praktyki policyjno-prokuratorskiej w obszarze dowodów rzeczowych zarówno w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego, jak i na etapie jego umarzania. Z opisanymi zmianami, korespondują zmiany w:

a) art. 229 k.p.k. przez nadanie mu brzmienia: Art. 229. Protokół zatrzymania rzeczy lub przeszukania powinien, oprócz wymagań wymienionych w art. 148 i art. 148a, zawierać oznaczenie sprawy, z którą zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie ma związek, oraz podanie dokładnej godziny rozpoczęcia i zakończenia czynności, dokładną listę zatrzymanych rzeczy i w miarę potrzeby ich opis, a nadto wskazanie polecenia sądu lub prokuratora. Jeżeli polecenie nie zostało uprzednio wydane, zamieszcza się w protokole wzmiankę o poinformowaniu osoby, u której czynność przeprowadzono, że na jej wniosek otrzyma postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia czynności. – dodanie do jego treści art. 148a wprost wskazuje na obowiązek przestrzegania podczas spisywania protokołu reguł odnoszących się do niezamieszczania w nim danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy pokrzywdzonych i świadków uczestniczących w czynności.

b) art. 230 par. 3 k.p.k., który otrzymuje brzmienie: par. 3. Rzeczy, których posiadanie jest zabronione, przekazuje się właściwemu urzędowi lub instytucji. Jeżeli rzeczy mają wartość naukową, artystyczną lub historyczną, na wniosek lub za zgodą muzeum, można je przekazać temu muzeum.

c) art. 231 par. 2, który otrzymuje brzmienie: par. 2. Przedmioty o wartości naukowej, artystycznej lub historycznej oddaje się na przechowanie muzeum lub innej właściwej instytucji.

Nowela kwietniowa rozszerza zakres ustaleń danych osobopoznawczych zbieranych w toku postępowania karnego o dane umożliwiające kontaktowanie się z oskarżonym (art. 213 par. 1 k.p.k. –  w miarę możliwości ustala się numer telefonu lub adres poczty elektronicznej). Odnośnie do podejrzanego (oskarżonego) będącego funkcjonariuszem publicznym w chwili popełnienia czynu lub w czasie postępowania należy ponadto zebrać dane dotyczące przebiegu służby publicznej, wyróżnień oraz ukarań dyscyplinarnych. Z uwagi na niską efektywność oraz istniejące w praktyce trudności techniczne – zrezygnowano z obligatoryjnego uzyskiwania w toku postępowania informacji z systemu teleinformatycznego ministra właściwego do spraw finansów publicznych, dotyczącej stosunków majątkowych i źródeł dochodu oskarżonego, w tym prowadzonych i zakończonych postępowań podatkowych, na podstawie aktualnych danych znajdujących się w tym systemie (art. 213 par. 1a k.p.k.).

Mając na uwadze, że nowela kwietniowa w zasadniczym zakresie przywraca rozwiązania procesowe dobrze znanego policjantom modelu postępowania przygotowawczego obowiązującego do 30 czerwca 2015 r., sądzę, że jej wdrożenie do praktyki nastąpi bez większych problemów.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
gł. specjalista Wydziału Dochodzeniowo-Śledczego BSK KGP

¹ art. 325e § 2 Postanowienia, o których mowa w § 1, z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, zatwierdza prokurator. Przepisy art. 323 stosuje prokurator, a w sprawie, którą po umorzeniu wpisano do rejestru przestępstw – Policja.
² § 1. Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy. Prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony.
³ Stanisław Stachowiak, Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia po nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo nr 2 z 2004 r., str. 18.