Wśród wyzwań lipcowych należy wskazać na:
1) rolę policjanta w realizacji praw i egzekwowaniu obowiązków stron oraz uczestników postępowania;
2) większą odpowiedzialność policjanta za wynik postępowania, w szczególności prowadzonego w formie dochodzenia;
3) większą rodzajowo liczbę czynności wykonywanych przez policjanta w śledztwie powierzonym;
4) potrzebę zmian w sposobie gromadzenia materiału dowodowego w postępowaniu przygotowawczym i wprowadzania go do postępowania sądowego;
5) rozszerzenie możliwości kończenia postępowania karnego bez rozprawy;
6) możliwy mniejszy nadzór procesowy prokuratora.

Nowela lipcowa ma swoje odzwierciedlenie w dwóch aktach prawnych Komendanta Głównego Policji, odnoszących się wprost do czynności dochodzeniowo-śledczych. Są to:

1) zarządzenie w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym¹;
2) wytyczne w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów².

Przygotował je Zespół ds. opracowania projektów zmian aktów prawnych w związku z nowelizacją k.p.k., powołany Decyzją nr 35 KGP z 6 lutego 2015 r. Zgodnie z dyspozycją art. 29 ust. 2 ustawy z 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze (Dz.U. z 2011 r. nr 270, poz. 1599, z późn. zm.) przepisy zostały uzgodnione z Prokuratorem Generalnym.

Odczytując nowy model postępowania karnego, w tym jego fazy przygotowawczej, nie można popełniać błędu polegającego na tym, że przykłada się nowelizowane rozwiązania postępowania przygotowawczego do dzisiejszego wyobrażenia o sposobie działania prokuratury i Policji, czy też do dzisiejszego poczucia instytucjonalnej odpowiedzialności za wynik tego postępowania. Zarówno prokuratorzy, jaki i policjanci od 1 lipca 2015 roku muszą pokazać, że przeszli zmianę zarówno mentalną, jak i organizacyjną, że są gotowi działać w nowym otoczeniu prawnym.

ZARZĄDZENIE – NAJISTOTNIEJSZE ZMIANY

Zarządzenie w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym

Rozdział 2. określa obowiązki policjanta i przełożonego w zakresie planowania przebiegu postępowania oraz poszczególnych czynności procesowych. Utrzymano zasadę, że sporządzenie planu nie jest czynnością obowiązkową w każdej sytuacji. Wskazano na rolę prokuratora w planowaniu przez odpowiednie dostosowanie uregulowań do rozwiązań regulaminu prokuratury.

Rozdział 3. reguluje funkcjonowanie zespołów policjantów powoływanych do prowadzenia postępowania – „grupy śledczej”. Podobnie jak dotychczas określono przełożonych uprawnionych do powołania grupy oraz formę jej powołania i rozwiązania.

Rozdział 4. systematyzuje kwestie nadzoru służbowego w komórkach dochodzeniowo-śledczych Policji³. Wskazano, że czynności nadzorcze wykonywane są jako funkcyjny nadzór służbowy sprawowany przez przełożonych w ramach jednostki lub komórki organizacyjnej Policji, w której postępowanie jest prowadzone, albo jako zwierzchni nadzór służbowy policjantów z jednostki organizacyjnej Policji wyższego szczebla. Obie formy mogą mieć charakter ogólny – obejmujący całokształt zagadnień dochodzeniowo-śledczych, albo szczególny – obejmujący poszczególne postępowania. Doprecyzowano zasady obejmowania spraw zwierzchnim nadzorem służbowym. Uregulowano także kwestie zwierzchniego nadzoru służbowego w zakresie dowodów rzeczowych. Doprecyzowano obowiązek pisemnego dokumentowania czynności funkcyjnego nadzoru służbowego o charakterze szczególnym. Ma temu służyć m.in. nowy wzór karty nadzoru postępowania przygotowawczego. Służyć ona będzie także dokumentowaniu czynności w ramach zwierzchniego nadzoru służbowego o charakterze szczególnym.

Aprobata przełożonego – nowe narzędzie nadzorcze odnoszące się m.in. do projektów postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia, o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw oraz o umorzeniu dochodzenia w sprawie⁴.

W rozdziale 4. uregulowano już funkcjonujące w praktyce policyjnej zagadnienie koordynowania i monitorowania ścigania określonych kategorii przestępstw, wskazując instrumenty niezbędne do realizacji tych zadań:

1) zbieranie i analizowanie materiałów, w tym danych dotyczących form, kierunków i dynamiki przestępczości, sposobów działania sprawców przestępstw i okoliczności sprzyjających ich popełnianiu oraz danych statystycznych;
2) prowadzenie analiz akt spraw o określone kategorie przestępstw oraz opracowywanie sprawozdań i raportów o stanie przestępczości;
3) opracowywanie i wdrażanie do praktyki policyjnej metodyk prowadzenia postępowań.

Rozdział 5. utrzymuje zasadę, że jednostka Policji, która została zawiadomiona o przestępstwie, co do którego nie jest właściwa miejscowo lub rzeczowo, powinna spowodować niezwłoczne dokonanie niezbędnych czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa i w możliwie najkrótszym czasie przekazać sprawę właściwej jednostce Policji, innemu właściwemu organowi uprawnionemu do prowadzenia postępowań lub prokuratorowi. Z uwagi na samodzielność Policji w dochodzeniu zawarto w rozdziale przepisy związane z rozstrzyganiem sporów o właściwość miejscową w sprawach nieobjętych nadzorem prokuratora.

Rozdział 6. reguluje praktyczne aspekty wykonywania czynności procesowych, jeżeli w toku postępowania zajdzie potrzeba ich dokonania w terytorialnym zasięgu działania innej jednostki Policji. Określono warunki formalne zwracania się o pomoc, sposób przekazywania poleceń i zasady zlecania czynności z różnych poziomów organizacyjnych Policji.

W rozdziale 7. uregulowano w sposób częściowo zmieniony problematykę ewidencji i przechowywania dowodów rzeczowych i innych przedmiotów zajętych w postępowaniu. W czynnościach tych będzie wykorzystywany system informatyczny – „Elektroniczny Rejestr Czynności Dochodzeniowo-Śledczych”, zwany dalej „E-RCDŚ”. Utrzymano formularz ewidencyjny pod zmienioną nazwą „Wykaz dowodów rzeczowych i śladów kryminalistycznych zabezpieczonych w toku postępowania”. Przyjęto zasadę, że będą doń wpisywane wszystkie zabezpieczane w sprawie rzeczy (przedmioty) oraz ślady kryminalistyczne. Będzie go sporządzał policjant prowadzący postępowanie, co powinno wyeliminować sporządzanie tych wykazów już na etapie wykonywania czynności w trybie art. 308 k.p.k. przez policjantów dokonujących te czynności.

W odniesieniu do przechowywania dowodów rzeczowych i śladów kryminalistycznych przyjęto, że w pierwszej kolejności załączane będą do akt postępowania lub przechowywane pod dozorem odpowiedzialnym policjanta prowadzącego postępowanie, a jeżeli ze względu na swój rodzaj, rozmiar lub wartość nie będą się nadawać do przechowania w taki sposób – przechowywane będą w składnicy dowodów rzeczowych właściwej dla danego rodzaju dowodu. W składnicy można będzie także przechowywać rzeczy lub ślady kryminalistyczne, których właściwości fizyczne uniemożliwiają bądź utrudniają przechowywanie w aktach.

W rozdziale 8. uregulowano problematykę urządzeń ewidencyjnych, które będą prowadzone w postaci elektronicznej z wykorzystaniem E-RCDŚ. Odstępuje się od prowadzenia zestawienia sprawdzeń, zapytań i rejestracji w sprawie. Natomiast zakładanie karty sprawdzeń mienia będzie fakultatywne, determinowane niezbędnością samokontroli realizacji obowiązków związanych z ustalaniem składników majątkowych osoby podejrzanej lub podejrzanego.

Rozdział 9. określa zasady dokumentowania wydatków w postępowaniu. Co do zasady powtórzono większość dotychczasowych uregulowań. W ich dokumentowaniu policjant będzie wspierany przez system informatyczny.

Rozdział 10. reguluje prowadzenie akt postępowania przygotowawczego, postępowania sprawdzającego oraz ich akt kontrolnych. Uregulowania są kompatybilne z rozwiązaniami przyjętymi w prokuraturze. Wprowadza się także rozwiązania mające na celu eliminowanie dowolności w zakresie kopiowania i tworzenia obrazów elektronicznych akt postępowania, co ma zapobiegać funkcjonowaniu wielu egzemplarzy tych samych dokumentów, które obecnie nie są nigdzie ewidencjonowane. Uwzględniono również sytuacje wymagające utworzenia kopii całych akt lub ich części w przypadkach wynikających z potrzeb prowadzenia przez policjantów lub pracowników Policji czynności w ramach zwierzchniego nadzoru służbowego, kontroli lub innego badania akt.

WYTYCZNE – NAJISTOTNIEJSZE ZMIANY

Wytyczne w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów

Wytyczne zawierają objaśnienie interpretacyjne oraz wskazówki instruktażowe dotyczące prowadzenia postępowania przygotowawczego, ze szczególnym uwzględnieniem nowelizacji kodeksu postępowania karnego przeprowadzonych w latach 2012–2015. Uwzględniają także polecenia i zalecenia zawarte w pismach instrukcyjnych Komendanta Głównego Policji i dyrektora Biura Kryminalnego KGP, kierowanych w latach 2012–2015 do jednostek Policji, oraz doświadczenia z dotychczasowej prokuratorskiej i policyjnej praktyki ścigania karnego.

Rozdział 2. wyjaśnia problematykę przyjmowania zawiadomienia o przestępstwie oraz procedury działania w zależności od rodzaju zawiadomienia i osoby, która je złożyła. Uznano za niezbędne wyraźne wskazanie, że Policja zobowiązana jest przyjąć zawiadomienie o każdym przestępstwie, bez względu na właściwość miejscową i rzeczową organu uprawnionego do prowadzenia postępowania. Podkreślono, że w każdym wypadku policjant zobligowany jest do przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie. Ewentualne wątpliwości policjanta co do przestępności czynu, które wyniknąć mogą ze wstępnej relacji osoby zawiadamiającej (która w sposób naturalny poprzedza spisanie tej relacji do protokołu), nie mogą stanowić podstawy odmowy przyjęcia zawiadomienia. W rozdziale objaśniono sposób prowadzenia postępowania sprawdzającego i wydawania postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia.

Rozdział 3. odnosi się do instytucji faktycznego i formalnego wszczęcia dochodzenia. Określono w nim czasowe aspekty wydawania postanowienia o wszczęciu dochodzenia, przyjmując rozwiązanie, że jeżeli okoliczności przytoczone w zawiadomieniu nie wymagają bezzwłocznego podjęcia czynności i dotyczą przestępstwa, dla którego właściwą formą postępowania jest:

– dochodzenie – policjant wyznaczony do prowadzenia postępowania, wydaje postanowienie o jego wszczęciu niezwłocznie,
– śledztwo – Policja przesyła zawiadomienie prokuratorowi niezwłocznie, aby prokurator mógł nadać dalszy bieg sprawie.

W rozdziałach 4.–13. wyjaśniono praktyczne aspekty organizowania i dokonywania poszczególnych czynności dowodowych. Sformułowano także ogólne wskazówki dotyczące przeprowadzania dowodów, a w tym zakresie uwzględniono techniczno-kryminalistyczne i metodyczne aspekty ich dokonywania. Opisano dokumenty, w których utrwalane są przebieg i wyniki tych czynności.

W rozdziale 14. omówiono problematykę środków przymusu procesowego, w tym zatrzymania osoby, a także występowania do prokuratora o zastosowanie, zmianę lub uchylenie środków zapobiegawczych oraz kar porządkowych.

W rozdziale 15. wskazano praktyczne aspekty wnioskowania do prokuratora o przedłużenie okresu prowadzenia postępowania zarówno w postępowaniu wszczętym przez Policję, jak i powierzonym przez prokuratora. Określony został także tok postępowania policjanta w związku z zawieszeniem dochodzenia lub śledztwa.

W rozdziale 16. określono zakres samodzielności policjanta w zakresie wyłączania materiałów postępowania do odrębnego prowadzenia w śledztwie oraz w dochodzeniu, w których prokurator przedłużył czas trwania.

W rozdziale 17. uregulowano praktyczne aspekty kończenia postępowania przygotowawczego. Wskazano szczególną formę umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw, w tym umorzenia postępowania po przeprowadzeniu czynności, o których mowa w art. 308 par. 1 k.p.k. Wymieniono przykładowe, najczęściej występujące przesłanki, które stanowią podstawę umorzenia „rejestrowego” po sporządzeniu protokołu z czynności wskazanych w art. 304a k.p.k. Rozdział zawiera także wskazówki związane z nową czynnością – zapoznaniem się strony i jej przedstawiciela z materiałami postępowania.

W rozdziale 18. uregulowano problematykę podjęcia na nowo postępowania, w różnych sytuacjach procesowych, a także problematykę podjęcia na nowo umorzonego dochodzenia wpisanego do rejestru przestępstw.

Projekty obu aktów prawnych były uzgadniane z jednostkami organizacyjnymi Policji, jednostkami szkoleniowymi i biurami Komendy Głównej Policji. W toku uzgodnień zgłoszono uwagi i propozycje, spośród których większość została uwzględniona i znalazły swój wyraz w ostatecznym kształcie tych przepisów.

insp. w st. spocz. ROMAN WOJTUSZEK
główny specjalista Biura Służby Kryminalnej KGP

¹ Zastępujące Zarządzenie nr 109 Komendanta Głównego Policji z 15 lutego 2012 roku w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym (Dz.Urz. KGP, poz. 6 oraz z 2014 r., poz. 83).

² Zastępujące Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz.Urz. KGP, poz. 7 oraz z 2013 r., poz. 14).

³ Zastosowanie ma także Zarządzenie nr 30 KGP z 16 grudnia 2013 r. w sprawie funkcjonowania organizacji hierarchicznej w Policji (Dz.Urz. KGP, poz. 99).

⁴ Wzorowana jest ona na rozwiązaniu funkcjonującym na podstawie § 2 ust. 1 pkt 26 Zarządzenia nr 5 KGP z 2 lutego 2001 r. w sprawie metod i form pracy kancelaryjnej w KGP, Wyższej Szkole Policji i szkołach policyjnych (Dz.Urz. KGP nr 3, poz. 29, z późn. zm.).