Polskie prawo nie definiuje jako pojęć prawnych przestępstw z nienawiści1. Warto jednak przytoczyć definicję Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ODIHR‑OSCE), zgodnie z którą: przestępstwem z nienawiści, na tle nienawiści, motywowanym uprzedzeniami jest każde przestępstwo wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofiara lub inny cel przestępstwa są dobierane ze względu na ich faktyczne bądź domniemane powiązanie, lub udzielanie wsparcia grupie wyróżnianej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych jej członków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, narodowość bądź pochodzenie etniczne, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy2.

Na gruncie polskiego kodeksu karnego3 normy poświęcone przestępstwom na tle dyskryminacji to głównie te, które znajdują się w art. 119, 256 i 257 k.k.4

Art. 119 par. 1 k.k.

Treść tego artykułu wskazuje, że karalne jest stosowanie przemocy fizycznej lub groźby bezprawnej wobec grupy osób, lub pojedynczej osoby, opartej na motywach dyskryminacyjnych (z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości)5.

Zdaniem S. Hoca przez termin przynależność należy rozumieć nie tylko grupy społeczne o określonym stopniu trwałości czy formalnym zorganizowaniu, ale też należy go odnosić do wszystkich zbiorowości, które mogą być przedmiotem dyskryminacji z racji wyraźnych odrębności z tytułu np. urodzenia, pochodzenia, rasy, religii, głoszonych poglądów politycznych6.

Za przemoc zaś uznaje się oddziaływanie środkami fizycznymi, mające na celu uniemożliwić bądź przełamać opór zmuszanego, co ma albo nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli, albo naciskając aktualnie wyrządzoną dolegliwością na jego procesy motywacyjne, nastawić jego decyzję w pożądanym przez sprawcę kierunku7. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że przemoc nie musi dotykać bezpośrednio osoby czy też być gwałtem na tej osobie. W związku z tym poglądem wystarczy, by owa przemoc dotykała człowieka lub grupę osób pośrednio przez użycie siły fizycznej na przedmiocie, np. podziurawienie opon w samochodzie w celu unieruchomienia pojazdu8.

Groźbą bezprawną jest groźba karalna (vide art. 190 k.k.) i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłaszania wiadomości uwłaczających czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej (vide art. 115 par. 12 k.k.)9. Groźba według omawianego przepisu musi być na tyle realna, by wzbudziła obawę jej spełnienia u pokrzywdzonego, ale nie musi być pomyślana jako groźba w pełni rzeczywista, np. grożenie pistoletem10. Należy mieć także na uwadze, że każdy rodzaj groźby musi być skierowany wprost do konkretnej, zindywidualizowanej osoby11.

Art. 256 k.k.

Par. 1 tego artykułu określa czynność sprawczą jako propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość.

Totalitaryzm12 należy rozumieć jako formę sprawowania rządów polegającą na całkowitym podporządkowaniu jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej. Przykładami ustrojów przejawiających totalitaryzm w XX w. były faszyzm, nazizm i komunizm, zatem tych systemów dotyczy zakaz propagowania wynikający z k.k.13

Warunkiem karalności propagowania faszystowskiego lub totalitarnego ustroju państwa jest publiczny charakter zachowania sprawcy – mowa tu więc o propagowaniu wobec większej, bliżej nieokreślonej liczby osób. Nie stanowi zatem przestępstwa dopuszczenie się opisanego zachowania np. na zamkniętym spotkaniu towarzyskim, seminarium naukowym czy w gronie rodzinnym. Odczasownikowa forma rzeczownika propagowanie użyta w analizowanym artykule – zdaniem Sądu Najwyższego14 – oznacza każde zachowanie polegające na prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego (..), nie musi być połączone z pochwalaniem. Można bowiem coś publicznie pochwalać bez zamiaru propagowania, jak i propagować, nie pochwalając tego, co się propaguje.

Należy więc stwierdzić, że propagowaniem ustroju totalitarnego będzie takie działanie sprawcy, za pomocą którego upowszechnia on jako godne akceptacji założenia ustroju totalitarnego.

Kolejna czynność sprawcza, przez którą można popełnić omawiane przestępstwo, to nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość. Celem tego działania jest sianie nienawiści, silnej niechęci, wrogości do innej osoby czy osób (grup społecznych), prowadzące do konfliktów między grupami ludności na tle wymienionych różnic15. Wywoływanie uczuć, takich jak dezaprobata, antypatia, uprzedzenie, niechęć, nie spełni zatem warunku polegającego na wywołaniu nienawiści16. W praktyce – jak podkreśla Z. Ćwiąkalski – będą to głównie wypowiedzi wskazujące na uprzywilejowanie, wyższość nad innym narodem, grupą etniczną, rasą lub wyznaniem17.

Owo nawoływanie to namawianie, nakłanianie, zachęcanie, skłanianie, podburzanie, podżeganie (bez względu na to, czy odniosło ono skutek). Nie musi być wyrażone głośno, krzykiem lub wołaniem, ale może ono nastąpić po cichu, szeptem, głosem ledwie słyszalnym, tajnie; wystarczy, by było skierowane do większej, bliżej nieokreślonej liczby osób18, które przebywają np. na ulicy, na placu czy w otwartym lokalu. Warto pamiętać, że nawoływanie może przybierać postać zarówno słowną, jak taż pisemną, może odbywać się za pomocą gestów, przez rozrzucenie lub rozdawanie ulotek, pism, wyświetlenie filmu, podanie informacji w internecie czy przemarsz z transparentem.

Przechodząc do omówienia czynności sprawczej z art. 256 par. 2 k.k., należy zauważyć, że jest to przestępstwo o charakterze wieloodmianowym. Występek ten można popełnić przez19:

– produkowanie – czyli czynności opierające się na działaniach technicznych i organizacyjnych, które są niezbędne do wytworzenia materiału, jakim jest powstanie przedmiotu zawierającego określoną treść (np. przedsiębiorca, producent filmu czy jego reżyser lub scenarzysta, autor książki, autor zdjęć, wydawca czasopisma)20;

– utrwalanie – rozumiane jako zapisywanie czy powielanie w dowolnej formie (np. na nośniku danych czy poprzez tworzenie kserokopii, mikrofilmów itp.);

– sprowadzanie – polegające na wprowadzaniu takich przedmiotów na terytorium Polski z zagranicy;

– nabycie – czyli uzyskanie od innej osoby przedmiotów wskazanych w kodeksie karnym pod dowolnym tytułem prawnym (np. sprzedaż, darowizna, zamiana);

– przechowywanie – oznaczające przetrzymywanie przedmiotów w miejscu uważanym za bezpieczne,

– posiadanie – będące faktycznym władztwem nad rzeczą;

– prezentowanie – polegające na okazywaniu przedmiotów, które zawierają zakazane treści, w taki sposób, że mogą się z nimi zapoznać inne osoby;

– przewożenie – związane z przemieszczaniem przedmiotów – zarówno w ramach terytorium Polski, jak też poza jej terytorium – przez samego sprawcę przy użyciu dowolnego środka transportu;

– przesyłanie – przyczyniające się do przemieszczenia przedmiotów przez użycie pośrednika, np. poczty czy firmy kurierskiej (a nawet grzecznościowo poproszonej o to osoby); czynność ta nie zostanie zrealizowana w rozumieniu art. 256 par. 2 k.k., kiedy nastąpi przesyłanie treści w formie elektronicznej, ponieważ w takim przypadku nie będzie przedmiotu, który byłby nośnikiem tych treści, a przedmiot taki musi występować, by zostały zrealizowane znamiona przestępstwa.

Przedmiotem wymienionych czynności wykonawczych są:

– druki – otrzymywane m.in. z odbitek drukowych; odbicie obrazu z formy drukowej na podłoże drukowe (np. na papier) – nie będą drukiem np. teksty przepisane ręcznie, ale będą one „innymi przedmiotami”;

– nagrania – zarejestrowane warstwy dźwiękowe, obraz, sekwencje obrazów ruchomych przy użyciu jakiejkolwiek techniki (zapis mechaniczny, magnetyczny, laserowy) i niezależnie od rodzaju użytego nośnika (np. taśma, płyta, dyskietka, kasety magnetofonowe, kasety wideo, płyty kompaktowe i DVD itp.);

– inne przedmioty – rzeczy materialne postrzegane zmysłami jako odrębny element rzeczywistości (np. dysk twardy komputera).

W par. 3 mamy do czynienia z wyłączeniem odpowiedzialności karnej, w przypadku gdy sprawca czynu zabronionego określonego w par. 2 dopuszcza się go w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. Oznacza to, że nie będzie odpowiadał za przestępstwo z art. 256 par. 2 przykładowo malarz utrwalający (w celach artystycznych) wizerunek np. Adolfa Hitlera; nauczyciel prezentujący uczniom w czasie lekcji historii w celach dydaktycznych filmy propagujące faszyzm; kolekcjoner zbierający przedmioty będące nośnikami symboliki faszystowskiej (np. odznaki czy ordery) czy nauczyciel akademicki gromadzący analogiczne materiały w związku z przygotowywaną publikacją naukową.

Art. 257 k.k.

Artykuł ten penalizuje zachowania godzące w godność i nietykalność człowieka, polegające na publicznym znieważaniu grupy ludności (adresatem jest zbiorowość) albo poszczególnej osoby (adresatem jest zindywidualizowany członek grupy) z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej21, rasowej22, wyznaniowej23 albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby.

Określenie znieważa należy rozumieć jako zachowanie, które uwłacza godności człowieka, wyraża pogardę wobec niego. Ocenę danej wypowiedzi jako znieważającej przeprowadzać należy z odwołaniem się do dominujących w społeczeństwie norm obyczajowych. W literaturze przedmiotu pojawiają się stanowiska mówiące, że nie stanowią zniewagi wypowiedzi, z których wynika jedynie pewne lekceważenie danej osoby czy pobłażliwy stosunek do niej. Zniewaga powinna spełniać wymóg obiektywności, czyli chodzi tu o zachowanie będące według powszechnie przyjętych ocen i obyczajów wyrazem pogardy dla człowieka niezależnie od odczuć samego pokrzywdzonego. Nie jest określeniem obiektywnie znieważającym nazwanie np. kogoś protestantem czy baptystą, nawet jeśli sam sprawca tak to określenie postrzega, ale użycie takiej nazwy w postaci zmodyfikowanej będzie z reguły stanowić zniewagę. R.A. Stefański podkreśla także, że znieważającymi nie będą słowa, którymi w powszechnym obiegu określa się dane narodowości, np., nazwanie Czechów „pepiczkami”, Włochów – „makaroniarzami”, należałoby jednak uznać za obrazę nazwanie Francuza „żabojadem”, ponieważ słowo to jest obraźliwe24. W większości wypadków ocena określonej wypowiedzi uzależniona będzie od użytego kontekstu. Wspomniany autor, dokonując przeglądu orzecznictwa, wskazał, co może być uznane za zniewagę: wypowiedzenie wyrazów obelżywych, uwłaczające gesty, znaki lub miny, z jakimi wypowiedziano dane wyrazy; (…) pogróżki, słowa wyszydzające lub wyśmiewające drugiego, ubliżające traktowanie25.

Znieważenie ma nastąpić publicznie, czyli ze względu na okoliczności lub miejsce ma być dostrzegalne przez nieokreśloną liczbę osób. Zatem za publiczne nie zostanie uznane działanie dokonane przez osoby niebędące w stanie słyszeć lub zrozumieć wypowiadanych słów (np. niemowlęta, osoby nieznające języka, głuchonieme, a także słowa wypowiedziane szeptem lub w miejscu niedostępnym dla innych osób, np. w prywatnym mieszkaniu, w trakcie uroczystości rodzinnej, w celi więziennej)26.

Naruszenie nietykalności cielesnej to zachowanie sprawcy, które powoduje niechciany kontakt fizyczny ciała ofiary z ciałem sprawcy lub innym przedmiotem czy substancją, ale nie powoduje naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, nie musi też powodować bólu czy innych cierpień fizycznych. Będzie to zdarzenie nienarażające zdrowia na szwank27, niepowodujące żadnych zmian anatomicznych lub fizycznych w organizmie człowieka i niepozostawiające na jego ciele żadnych śladów lub – co najwyżej – nieznaczny lub przemijający ślad w postaci niewielkiego i krótkotrwałego zasinienia28. Naruszenie nietykalności cielesnej najczęściej dokonywane jest przez uderzenie, ale może też przybrać inną postać, jednak zawsze ingerencja w sferę cielesności pokrzywdzonego będzie dokonywana wbrew jego woli. Do tego rodzaju czynności sprawczej zalicza się m.in.: kopnięcie, uderzenie, np. głową czy kijem, pchnięcie, oblanie nieczystościami, oplucie, poklepywanie czy szarpanie, chwycenie za klapy, zrzucenie czapki lub okularów, uderzenie rękawiczką, rozbicie na ubraniu jajka, umazanie tortem, ciągnięcie za włosy, uciskanie, polanie wodą lub rozpylenie gazu, wyrzucenie za drzwi, potrącenie, ciągnięcie za odzież, obcięcie włosów, spowodowanie upadku, podstawienie nogi, uszczypnięcie, ukłucie szpilką, targanie za włosy, obcięcie brody bądź ogolenie, oblanie farbą, ujęcie, zrzucenie ze schodów, dotknięcie ciała, wymuszony pocałunek bądź przytulenie, zrzucenie kapelusza.

LEPIEJ ZAPOBIEGAĆ NIŻ LECZYĆ

Przedstawione charakterystyki czynności sprawczych przestępstw, u podłoża których leży dyskryminacja i nienawiść, powinny dać obraz, na jakie zachowania wśród społeczeństwa funkcjonariusze Policji powinni zwracać uwagę. Dlatego też policjanci, stykając się z konkretną sytuacją, zobowiązani są podjąć przewidziane prawem czynności służbowe, a następnie procesowe, przede wszystkim przez wstępne rozpoznanie znamion opisanych przestępstw. Należy bowiem pamiętać, że odpowiednie działania przyczynią się nie tylko do zwalczania, ale też do przeciwdziałania wszelkim formom nietolerancji i dyskryminacji, a nie od dzisiaj wiadomo: lepiej zapobiegać niż leczyć.

mgr EMILIA JURGIELEWICZ
doktorantka w Katedrze Prawa Karnego
Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku

POLSKIE HATE CRIMES

Kilka przykładów zachowań, które zostały zakwalifikowane jako czynności sprawcze przestępstw z nienawiści29: wywieszenie na balkonie mieszkania flagi koloru czerwonego z symbolem swastyki na białym kole; rozwieszanie plakatów przedstawiających podobiznę Rudolfa Hessa w niemieckim mundurze ze swastyką na ramieniu i podpisem: Pamiętajmy o bohaterach; publiczne znieważanie obywatela Nigerii z powodu jego przynależności rasowej w ten sposób, że oskarżony wyzywał ofiarę słowami: Ty … (wulgaryzm) murzynku, co Ty robisz w moim kraju?; znieważanie i szykanowanie osoby z powodu jej przynależności etnicznej przez wykrzykiwanie w jej stronę słów: Żydzi do gazu! oraz Powtórzmy Jedwabne!; propagowanie treści faszystowskich przez malowanie czerwoną farbą w sprayu triskeliona neofaszystowskiego i wypisywanie słów Blood&Honour na przystanku autobusowym i na ścianach przejścia podziemnego; redagowanie oraz prowadzenie sprzedaży wysyłkowej czasopism zawierających treści nawołujące do nienawiści na tle różnic narodowościowych oraz znieważające grupy ludności z powodu ich przynależności rasowej. 

1 Zob.: M. Woiński, O pojęciu przestępstwa nienawiści (hate crime), (w:) Przestępstwa z nienawiści w Polsce, publikacja pokonferencyjna, Toruń 2012; M. Dudek, Czy powinniśmy karać nienawiść? Uwagi o koncepcji przestępstw z nienawiści, Forum Prawnicze, luty 2012, s. 33; A. Szul‑Szywala, Przestępstwa z nienawiści w polskim prawie karnym, (w:) A. Lipowska‑Teutsch, E. Ryłko (red.), Przemoc motywowana uprzedzeniami, Kraków 2007, s. 13.

2 Preventing and responding to hate crimes. A resource guide for NGO’s in the OSCE region, OSCE‑ODIHR, Warszawa 2009.

3 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.

4 Przestępstwa te mają charakter powszechny, zatem ich sprawcą może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej.

5 A. Marek, Komentarz do art. 119 k.k. (teza nr 1), (w:) A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010.

6 S. Hoc, Glosa do wyroku sądu apelacyjnego z 27 listopada 2003 r., II AKa 338/01, WPP 2006, nr 3, s. 150.

7 M. Mozgawa, Komentarz do art. 115 § 3 k.k. (teza nr 4), (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2013.

8 M. Szewczyk, Komentarz do art. 119 k.k. (teza nr 5), (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117–277 k.k. Tom II, Zakamycze 2006.

9 D. Dróżdż, Komentarz do art. 119 k.k. (teza 9), (w:) M. Królikowski, R. Zawłocki, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 117–221. Tom I, Warszawa 2013.

10 M. Flemming, J. Wojciechowska, Komentarz do art. 119 k.k. (teza 11), (w:) A. Wąsek, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 117–221. Tom I, Warszawa 2010.

11 Wyrok SA w Lublinie z 27 listopada 2003 r., II AKa 338/03, OSA 2005, nr 6, poz. 39.

12 Prezentowane w opracowaniu definicje pochodzą z www.portalwiedzy.onet.pl oraz www.encyklopedia.pwn.pl.

13 A. Michalska‑Warias, Komentarz do art. 256 k.k. (teza 18), (w:) M. Królikowski, R. Zawłocki, Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, Warszawa 2013.

14 Uchwała SN z 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, OSNKW 2002, nr 5–6, poz. 32.

15 A. Marek, Komentarz do art. 256 k.k. (teza nr 5), (w:) A. Marek, Kodeks karny…, op. cit.

16 K. Wiak, Komentarz do art. 119 k.k. (teza 10), (w:) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012.

17 Z. Ćwiąkalski, Komentarz do art. 256 k.k. (teza nr 13), (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny…, op. cit.

18 M. Siwicki, Nielegalna i szkodliwa treść w Internecie. Aspekty prawnokarne, Warszawa 2011, s. 192 i in.

19 A. Michalska‑Warias, Komentarz do art. 256 k.k. (teza 30), (w:) M. Królikowski, R. Zawłocki, Kodeks karny…, op. cit.

20 M. Mozgawa, Komentarz do art. 256 k.k. (teza 9), (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny…, op. cit.

21 Definicje mniejszości narodowej czy etnicznej można znaleźć np. w ustawie z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Dz.U. z 2005 r. nr 17, poz. 141. Według tej ustawy za mniejszości narodowe w Polsce uznaje się: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską, żydowską, za mniejszości etniczne zaś: karaimską, łemkowską, romską, tatarską.

22 Rasa ludzka – wyróżnia się ją na podstawie zespołu cech dziedzicznych, m.in. barwy skóry, oczu, włosów, kształtu twarzy, sylwetki ciała, cech fizjologicznych i biochemicznych.

23 Osoby wyznające m.in. takie religie, jak: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, buddyzm, islam, judaizm.

24 R.A. Stefański, Przestępstwo publicznego znieważania grupy ludności lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), Prok. i Pr. 2006, nr 6, s. 29.

25 Ibidem.

26 Ibidem, s. 26–28.

27 Zob. więcej: M. Mozgawa, Odpowiedzialność karna za przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej, Lublin 1991.

28 Wyrok SN z 9 września 1969 r., V KRN 106/69, OSNKW 1970, nr 1, poz. 1.

29 Przykłady pochodzą z: P. Bachmat, Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania, Warszawa 2005, oraz A. Kwiecień, P. Tomaszewski, Raport: Przestępstwa z nienawiści w Polsce na podstawie badań akt sądowych z lat 2010–2011, Warszawa 2011.