Zatrzymanie i doprowadzenie na żądanie organu uprawnionego służą do zabezpieczenia toku postępowania oraz dyscyplinowania stron lub uczestników postępowań prowadzonych na podstawie przepisów prawa. W praktyce najczęściej są kojarzone z przepisami postępowania karnego, ale występują także na gruncie procedury cywilnej (w procesie cywilnym), w postępowaniach o charakterze administracyjno-karnym, a nawet w odniesieniu do obowiązku obrony Ojczyzny. Zatrzymać i przymusowo doprowadzić można nie tylko oskarżonego czy podejrzanego/obwinionego, ale także świadka, biegłego, osobę uchylającą się od wykonania ciążących na niej obowiązków przewidzianych ustawą lub wynikających z decyzji organów państwa.
Jak wynika z treści art. 247 § 1 kpk, prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej albo podejrzanego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że: 1) nie stawią się na wezwanie w celu przeprowadzenia z ich udziałem czynności, o których mowa w art. 313 § 1 lub art. 314, albo badań lub czynności, o których mowa w art. 74 § 2 lub 3 lub 2) mogą w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie. Uzasadnieniem zatrzymania i przymusowego doprowadzenia jest więc konieczność ogłoszenia zarzutów albo zmienionych zarzutów i przesłuchanie w charakterze podejrzanego. Sytuacja taka ma miejsce, gdy osoba podejrzewana lub podejrzany ukrywa się lub jest nieobecny w kraju. Podejrzanego i oskarżonego można poddać oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także, w szczególności od oskarżonego, pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom; badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że są dokonywane przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu. Ponadto funkcjonariusz Policji może pobrać wymaz ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
Należy wskazać, że warunkiem wydania zarządzenia o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu nie musi być pewność co do niestawiennictwa do udziału w czynnościach, ale wystarczające jest istnienie uzasadnionej obawy. Artykuł 75 kpk przewiduje zatrzymanie i przymusowe sprowadzenie oskarżonego. Z przepisu tego wynika, że oskarżony jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania sądowego. W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać i sprowadzić przymusowo.
Sąd Apelacyjny w Katowicach – II Wydział Karny w wyroku z 2 października 2020 r. w sprawie o sygn. akt II AKa 203/20 stwierdził, że „Przepis art. 247 § 1 kp dotyczy odmiennej sytuacji procesowej, niż zatrzymanie bez uprzedniego wezwania. Natomiast konsekwencje nieusprawiedliwionego niestawiennictwa na wezwanie reguluje art. 75 § 2 kpk. Co prawda przepis ten formalnie odnosi się do oskarżonego, jednakże należy uznać, że zastosowanie ma tu norma art. 75 § 3 kpk. W konsekwencji prokuratorowi przysługuje prawo wydania postanowienia o zatrzymaniu i doprowadzeniu podejrzanego”. Wyrok ów zapadł w ciekawym stanie faktycznym – mianowicie wezwany na ogłoszenie zarzutów oraz przesłuchanie stawił się w jednostce Policji, w której miały być przeprowadzone czynności, i złożył pismo w biurze podawczym zatytułowane: „Wezwanie do usunięcia braków wezwania”. Przy czym wezwany został prawidłowo powiadomiony o miejscu i terminie czynności. Zdaniem sądu należy odróżnić „stawiennictwo na wezwanie” od fizycznej obecności w dniu wezwania w danej jednostce Policji. Zamiarem wnioskodawcy krytycznego dnia nie było uczestnictwo w czynnościach procesowych, lecz złożenie pisma do akt sprawy. W tak ustalonym stanie faktycznym sąd uznał, że wydanie przez prokuratora zarządzenia o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu było uzasadnione, jednakże właściwym trybem był art. 247 § 1 kpk.
Różnicując powyższe rodzaje zatrzymania i przymusowego doprowadzenia należy mieć na względzie, iż cezura ma charakter przedmiotowy, a nie podmiotowy. Mianowicie wyznacznikiem jest fakt dokonania skutecznego wezwania, które zostało w sposób nieusprawiedliwiony zignorowanie przez wezwanego. Zgodnie bowiem z art. 71 kpk za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Z kolei za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335 § 1 lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Jednakże jeżeli niniejszy kodeks używa w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego.
Utrudnianie postępowania
Drugą przesłanką zatrzymania i przymusowego doprowadzenia jest bezprawne utrudnianie postępowania. W art. 247 § 2 kpk ustawodawca przyjął, że zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie, o których mowa wyżej, mogą także nastąpić, gdy zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. Co istotne, ustawodawca obie czynności, tj. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie, traktuje łącznie jako jedno zdarzenie.
Natomiast formalnoprawną podstawą zatrzymania jest zarządzenie wydane przez prokuratora. Przy czym należy wskazać, że omawianą instytucję może stosować w postępowaniu sądowym także sąd, z tym że wówczas jest wydawane postanowienie (chyba że jest ona stosowana przez przewodniczącego składu sądzącego, wówczas ma formę zarządzenia). Zatrzymanie w tym trybie jest czynnością procesową. Czynność tę wykonują organy, którym prokurator, a w postępowaniu sądowym – sąd lub przewodniczący składu sadzącego, zlecił ich przeprowadzenie. Jednym z takich podmiotów jest oczywiście Policja. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie mają na celu umożliwienie dokonania niezbędnych czynności procesowych organom procesowym, pozwalających na przejście do dalszych etapów. Rola Policji skupia się więc na zatrzymaniu osoby i doprowadzeniu jej do właściwego organu. To od woli tego organu zależy dalszy jej los, a w szczególności to, czy zostanie zwolniona, czy też nie. Jednocześnie ustawodawca wskazuje, że sama czynność zatrzymania podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia, które uruchamia badanie zasadności, legalności oraz jego prawidłowości.
Inne ustawy
Jak wskazano wcześniej, zatrzymanie i doprowadzenie są stosowane także na gruncie innych ustaw. Zgodnie z art. 50 § 1 kpw zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie mogą być zarządzone także wobec osoby przesłuchanej w trybie określonym w art. 54 § 6, jeżeli nie stawiła się ona na wezwanie organu prowadzącego czynności wyjaśniające bez usprawiedliwienia. Zatrzymanie może nastąpić na czas konieczny do wykonania zarządzenia o doprowadzeniu. Wymieniony przepis stanowi, że należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, zaś przesłuchanie zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Również i w tym przypadku na czynność zatrzymania przysługuje zażalenie. Czynności tych można dokonać w toku postępowania wyjaśniającego.
W toku rozprawy obwiniony może także zostać zatrzymany i doprowadzony. Jak wynika bowiem z art. 71 § 4 zdanie ostatnie kpw, jeżeli jednak obecność obwinionego jest konieczna, a nie stawił się on bez usprawiedliwienia, sąd może zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie przez Policję. W takiej sytuacji sąd zarządza przerwę w rozprawie w celu doprowadzenia obwinionego (art. 79 kpw).
Osobę ujętą na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem można zatrzymać m.in. wtedy, gdy zachodzą podstawy do zastosowania wobec niej postępowania przyspieszonego, o którym mowa w art. 90 kpw. Z literalnego brzmienia art. 91 § 1 kpw wynika, że sąd rozpoznaje sprawę i orzeka w postępowaniu przyspieszonym tylko wówczas, gdy sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia i niezwłocznie doprowadzono go do sądu. Jak podkreśla się w komentarzach i publikacjach, ujęcia może dokonać każdy, nie tylko organy ścigania, zgodnie z treścią art. 243 § 1 kpk w zw. z art. 45 § 2 kpw. Przy czym z ujęciem na gorącym uczynku mamy do czynienia wówczas, gdy osoba zostaje ujęta w trakcie zachowań wyczerpujących znamiona wykroczenia (również w formie stadialnej usiłowania, o ile jest ono karalne), zaś przez pojęcie, że „ujęcie nastąpiło bezpośrednio potem”, należy rozumieć ujęcie podjęte już po konkretnym zachowaniu wyczerpującym znamiona wykroczenia, niejako w „pościgu” za jego sprawcą. Chodzi o łączność czasową między popełnieniem wykroczenia a ujęciem sprawcy.
Zgodnie z art. 91 § 2 kpw Policja lub inny organ, któremu szczególne ustawy powierzają zadania w zakresie ochrony porządku lub bezpieczeństwa publicznego, w wypadku schwytania na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem sprawcy wykroczenia, o którym mowa w art. 90, może go zatrzymać i doprowadzić do sądu. Czasownik „może” powinien być odczytywany jako przyzwolenie, uprawnienie do takich form oddziaływania. Na szczególną uwagę zasługuje przewidziane w art. 91 § 2a kpw odstępstwo od doprowadzenia do sądu osoby zatrzymanej w warunkach, o których mowa w § 2. Przepis ten przewiduje, że można odstąpić od przymusowego doprowadzenia sprawcy do sądu, jeżeli zostanie zapewnione uczestniczenie przez sprawcę we wszystkich czynnościach sądowych, w których ma on prawo uczestniczyć, w szczególności możliwość złożenia przez niego wyjaśnień, przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tych czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku (rozprawa zdalna).
mec. Magdalena Będziejewska-Michalska
radca prawny