Czynności te możemy podzielić na wykonywane w ramach własnych kompetencji Policji jako organu ścigania (art. 14 ust. 1) oraz wykonywane na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego jako czynności zlecone (art. 14 ust. 2).

Ustawodawca, w związku z treścią art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy o Policji i odniesieniu do przepisów postępowania karnego i innych ustaw (np. Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Kodeksu postępowania cywilnego, Kodeksu karnego wykonawczego) wprowadził szczególne rodzaje zatrzymania.

Zatrzymanie prewencyjne

Jednym z nich jest określone w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy o Policji zatrzymywanie osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia. Sytuacja bezpośredniego zagrożenia nie oznacza popełnienia wykroczenia czy przestępstwa. Wręcz przeciwnie – wskazany przepis odnosi się do takich zdarzeń, które nie wyczerpują znamion przestępstwa lub wykroczenia, a mimo to zagrażają w sposób bezpośredni życiu lub zdrowiu ludzkiemu, a także mieniu. Mogą być to zachowania polegające na byciu agresywnym, przemieszczaniu się z niebezpiecznym narzędziem. Do takich sytuacji należy także świadome i celowe pozostawanie poza izolacją w przypadku zachorowania na chorobę zakaźną. Niewątpliwie przepis ten będzie miał zastosowanie wobec osób awanturujących się i nietrzeźwych.

Powyższy wniosek należy wywieść z zasady niekonkurencyjności norm prawnych. Skoro art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy o Policji reguluje zatrzymywanie osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw, to pkt 3 tego przepisu musi się odnosić do innych podstaw faktycznych. Przy czym należy podkreślić, że zatrzymanie osoby może być zastosowane tylko wówczas, gdy inne środki okazały się bezcelowe lub nieskuteczne (art. 15 ust. 3 ustawy). W razie uzasadnionej potrzeby osobę zatrzymaną należy niezwłocznie poddać badaniu lekarskiemu lub udzielić jej pierwszej pomocy medycznej. Osoba taka może zostać umieszczona w pomieszczeniu jednostki organizacyjnej Policji lub pomieszczeniu jednostki organizacyjnej Straży Granicznej przeznaczonym dla osób zatrzymanych lub doprowadzonych do wytrzeźwienia.

Osobie zatrzymanej na podstawie ust. 1 pkt 3 przysługują uprawnienia przewidziane w kpk dla osoby zatrzymanej. Ponadto może być ona okazywana, fotografowana lub daktyloskopowana tylko wtedy, gdy jej tożsamości nie można ustalić w inny sposób. Trzeba wyraźnie i jednoznacznie podkreślić, iż przypadek, o którym mowa w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy, nie jest tożsamy z przypadkiem uregulowanym w pkt 2. Dotyczy on sytuacji, w których nie ma podstaw do zastosowania rozwiązań przewidzianych w przepisach Kodeksu postępowania karnego lub innych ustaw. Stosunek tych dwóch uregulowań można określić jako wyłączający, wzajemnie wykluczający. Innymi słowy, jeśli istnieją podstawy do zatrzymania w trybie kpk lub innych ustaw, nie jest prawnie dopuszczalne uznanie, że zatrzymanie następuje ze względu na stwarzanie w sposób oczywisty bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia.

Z uwagi na fakt, że dochodzi do pozbawienia wolności i swobody przemieszczania osoby, przysługują jej takie same uprawnienia, jakie kpk przewiduje dla zatrzymanego. Regulacja ta ma charakter kardynalny. Wolność człowieka, zgodnie z przepisami prawa, jest traktowana jako dobro osobiste, i to o najwyższym poziomie ochrony. Pozbawienie wolności to przestępstwo typizowane w art. 189 kk. Jest to także naruszenie dobra osobistego, zgodnie z art. 23 kc. Z tego powodu jest istotne, aby osoby zatrzymywane w takim trybie traktować zgodnie z przepisami prawa. Trzeba bowiem zwrócić uwagę na brzmienie przepisu: osobie zatrzymanej na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy o Policji przysługują uprawnienia dla osoby zatrzymanej przewidziane w Kodeksie postępowania karnego. Tym samym ustawodawca zrównał te osoby jedynie w zakresie uprawnień.

Zatrzymanie osoby podejrzanej

Jak wynika z treści art. 244 kpk, Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym. Ponadto Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi (§ 1a).

W obu sytuacjach Policja dokonuje zatrzymania po rozważeniu wszystkich okoliczności zdarzenia. Ustawowe pojęcie „ma prawo” oznacza fakultatywność działania. W przypadku, gdy przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione z użyciem broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi, Policja dokonuje zatrzymania osoby podejrzanej. Ustawodawca nie pozostawił tu tzw. luzu decyzyjnego, lecz wprowadził nakaz zatrzymania.

Uprawnienia zatrzymanego

Zatrzymanego należy poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach – w ustawie został użyty kwantyfikator czasu: „natychmiast”. Oznacza to, że powinność należy spełnić od razu, a nie za jakiś czas. Pojęcie to nie może być utożsamiane z innym pojęciem, a mianowicie: „bez zbędnej zwłoki”, gdyż zakłada ono istnienie jakiejś przerwy czasowej między zatrzymaniem a podaniem wskazanych informacji.

Przez „przyczyny zatrzymania” należy rozumieć nie tylko podanie podstawy prawnej, ale przede wszystkim wskazanie okoliczności faktycznych, które skutkowały zatrzymaniem. Zatrzymana osoba podejrzana ma prawo do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego. W związku z tym na jej żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nim rozmowę. Jak zauważa się w literaturze przedmiotu, adwokat lub radca prawny, z którym kontaktuje się zatrzymany, nie zawsze jest jego obrońcą, co nie wyklucza nawiązania późniejszego stosunku obrończego po uzyskaniu statusu podejrzanego (za Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. A. Sakowicz, wyd. 11, Warszawa 2025).

Zatrzymany ma także prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, a także do złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia. Zatrzymany w tym trybie nie jest podejrzanym. Ustawodawca wyraźnie wskazuje, że zatrzymanie, o którym mowa w art. 244 kpk, obejmuje osobę podejrzaną, tzn. taką, której dotyczy postępowanie karne, ale której nie przedstawiono jeszcze w sposób sformalizowany zarzutów. Wobec powyższego ustawodawca w odniesieniu do takiej osoby posługuje się także pojęciem „wysłuchanie”, a nie „przesłuchanie”, stąd uprawnienie zarówno do złożenia oświadczenia w zakresie podstaw zatrzymania, jak i prawo zachowania milczenia. W orzecznictwie nie jest do końca jednoznaczne, jaki walor można i powinno się nadać tak złożonym oświadczeniom. Niemniej jednak będzie tu miał zastosowanie ogólny przepis art. 174 kpk, który stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.

Art. 245 § 3 kpk odsyła do odpowiedniego stosowania art. 261 kpk z zastrzeżeniem, że realizacja tych uprawnień następuje na wniosek zatrzymanego. Zatrzymany może żądać, aby o zatrzymaniu powiadomić osobę mu najbliższą lub inną osobę, pracodawcę, szkołę lub uczelnię, w stosunku do żołnierza – jego dowódcę, a w przypadku, gdy oskarżonym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy – zarządzającego przedsiębiorstwem.

Zatrzymanie jest zdarzeniem, z którego sporządza się protokół. Jego odpis otrzymuje zatrzymany. W protokole podaje się imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości – jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także zawiadomić prokuratora o zatrzymaniu. W razie istnienia podstaw do zastosowania tymczasowego aresztowania trzeba wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku w tym przedmiocie.

Zwolnienie zatrzymanego

Zgodnie z art. 248 kpk ustawodawca przewiduje trzy podstawy zwolnienia zatrzymanego. Ponownie używa sformułowania „natychmiast”, co stanowi wyznacznik szybkości działania organu zatrzymującego. Pierwszy przypadek zwolnienia to sytuacja, gdy ustanie przyczyna zatrzymania. Dla przypomnienia – przesłankami zatrzymania jest: a) istnienie uzasadnionego przypuszczenia, że osoba podejrzana popełniła przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo b) zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo c) istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym. Drugi przypadek dotyczy sytuacji, w której jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ osoba ta nie zostanie przekazana do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Zatrzymanie jest czynnością procesową formalną, zatem data wskazana w protokole wyznacza bieg okresu zatrzymania.

I trzecia sytuacja – to zwolnienie na polecenie sądu lub prokuratora. Ponadto zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania albo nie ogłoszono mu tego postanowienia na posiedzeniu w trybie zdalnym. Zatrzymanie należy do czynności zaskarżalnych zażaleniem. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania. W postępowaniu w sprawach o wykroczenia ustawodawca w art. 49 kpw zastosował analogiczne rozwiązania prawne do Kodeksu postępowania karnego. Od zatrzymania należy odróżnić instytucję zatrzymania i doprowadzenia na żądanie organu uprawnionego.

mec. Magdalena Będziejewska-Michalska

radca prawny